સાતપુરા પર્વતમાળામાં આવેલ નીલકંઠેશ્વર મહાદેવ મંદિર, દંતકથા અને રહસ્યમયતાથી ભરેલું, જાણો ઇતિહાસ

ભારતના સાતપુરા પર્વતમાળામાં આવેલું એક અનોખું ગામ એટલે જૂનારાજ. જૂનારાજમાં નીલકંઠેશ્વર મહાદેવ મંદિર એક છુપાયેલ રત્ન છે જે યાત્રાળુઓ અને પ્રવાસીઓ માટે અનેરું આકર્ષણ છે. આ પ્રાચીન મંદિર, દંતકથા અને રહસ્યમયતાથી ભરેલું છે, જે સામાન્ય અપેક્ષાઓને અવગણે છે.

નીલકંઠેશ્વર મહાદેવ મંદિર સૌથી નોંધપાત્ર વિશેષતા તેનું ચક્રીય અસ્તિત્વ છે. વર્ષના છ મહિના સુધી તે કરજણ ડેમ કેચમેન્ટ વિસ્તારના પાણીમાં ડૂબેલુ રહે છે. ચોમાસાની ઋતુ દરમિયાન, વરસાદના કારણે ડેમ ઓવરફલો થવાથી મંદિર સપાટીની નીચેથી અદૃશ્ય થઈ જાય છે. જ્યારે પાણી ઓછુ થાય છે ત્યારે જ તે ફરી બહાર દેખાય છે. આ કુદરતી ઘટનાએ તેને “પાણીની અંદરના મંદિર” ની ઉપનામ આપી છે.

નીલકંઠેશ્વર મહાદેવ મંદિર જ્યારે પાણીની અંદર હોય છે તે ઘટનાને લઈને ભક્તોમાં એક માન્યતા છે. ભક્તો માને છે કે ભગવાન શિવ મંદિરમાં ડૂબી જવાના તબક્કા દરમિયાન સ્વયં નિવાસ કરે છે. પાણીની અંદર રહેઠાણ એ દેવતાની ધ્યાનની સ્થિતિનું પ્રતીક છે, જ્યારે ભગવાન સમાધિમાં મગ્ન રહે છે. જેમ જેમ પાણી પાછું જાય છે તેમ તેમ મંદિર ફરી બહાર દેખાવા લાગે છે, જે શિવના જાગૃતિ અને ધ્યાનથી ઉદ્ભવતા હોવાનું દર્શાવે છે.

મંદિરનો ઇતિહાસ

જુનારાજ એક સમયે રાજપીપળા પ્રદેશની વહીવટી રાજધાની હતી. મંદિરની ઉત્પત્તિ સદીઓ પાછળની છે, અને તેની સ્થાપત્ય શૈલી વિસ્તારના સમૃદ્ધ વારસાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. કોતરવામાં આવેલી પથ્થરની દિવાલો મંદિરને અલંકૃત સ્વરૂપોથી શણગારે છે જે દેવી-દેવતાઓની વાર્તાઓ જણાવે છે, જ્યારે મંદિરના ગર્ભગૃહમાં આદરણીય શિવલિંગ છે. તે 500 વર્ષ પહેલાં રાજપૂત શાસક, રાજા ચૌકરાણા દ્વારા બનાવવામાં આવ્યું હતું, જેઓ પરમાર વંશના વંશજ હતા અને તેમણે ઉજ્જૈનનું રજવાડું છોડીને સાતપુરા રેન્જમાં એક નવું રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું. પરમાર વંશ શૈવ હોવા માટે નોંધપાત્ર હતો અને તેનો પાયો ક્યારેક 9મી કે 10મી સદીમાં થયો હતો. જો કે પાછળથી ઐતિહાસિક સ્ત્રોતો સૂચવે છે કે રાજા ચૌકરાણા દ્વારા કુમાર શ્રી સમરસિંહજીને દત્તક લેવાથી રાજપીપળામાં ગોહિલ રાજપૂતોના શાસનની શરૂઆત થઈ હતી, જેમણે અમદાવાદના સુલતાનો અને મુઘલો દ્વારા પ્રખ્યાત રીતે વર્ચસ્વ ટાળ્યું હતું.

મંદિરની ખાસિયત

મુખ્ય નીલકંઠેશ્વર મંદિર, અન્ય નાના મંદિરો સાથે, મંદિર સંકુલ બનાવે છે. મહાદેવની મૂર્તિ મંદિરના અંદરના ગર્ભગૃહમાં સ્થિત છે, અને દેવી-દેવતાઓને દર્શાવતી અલંકૃત કોતરણી આજે પણ મંદિરની દિવાલોને શણગારે છે. પ્રવેશદ્વાર એ સમયના કારીગરોની કુશળતાને પ્રતિબિંબિત કરતી મંદિરોની કોતરણી સાથે વિસ્તૃત સોનેરી કમાન દ્વારા ચિહ્નિત થયેલ છે. શિવલિંગ, જો કે ચોમાસાની ઋતુમાં દેખાતું નથી, પણ તેના નિસ્તેજ, આરસ જેવા દેખાવને કારણે આ મહિનામાં પણ દૈવી દર્શન થાય છે. અંદર આવેલા અન્ય નાના મંદિરો પણ નીલકંઠેશ્વર મંદિરના ઇતિહાસ અને દંતકથાનો એક મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે; મંદિર સંકુલ ત્યારે જ સંપૂર્ણ છે જ્યારે ભક્તો દિવ્ય નીલકંઠેશ્વર મંદિરની રચના કરતી તમામ રચનાઓને ધ્યાનમાં લે છે.

તીર્થયાત્રીઓ નીલકંઠેશ્વર મંદિરના પાણીના ઊંડાણમાંથી ઉદભવે ત્યારે તેની મુલાકાત લે છે. જોકે ઘણા લોકો ચોમાસાની ઋતુ દરમિયાન બોટ દ્વારા પણ તેની મુલાકાત લે છે. ભક્તોને મંદિર પરિસરમાં તરવા સામે ચેતવણી આપવામાં આવે છે કારણ કે નર્મદા નદીના વહેણ કેટલીક વખત મગર જેવા શિકારીઓનું ઘર હોય છે. તેઓ આશીર્વાદ લે છે, ધાર્મિક વિધિઓ કરે છે અને આધ્યાત્મિક આભામાં ડૂબી જાય છે. મંદિરની ચક્રીય પ્રકૃતિ આપણને જીવનની અસ્થાયીતા અને સર્જન અને વિસર્જનના શાશ્વત નૃત્યની યાદ અપાવે છે. જેમ જેમ સૂર્ય મંદિરના કિરણો મંદિરને અફળાય છે ત્યારે પાણીની સપાટી પર સોનેરી ચમક પ્રગટે છે, નીલકંઠેશ્વરની આ વિશિષ્ટ આભા જોઈ મન વધુ પ્રફુલ્લિત થાય છે. આ મંદિર માનવતા અને પરમાત્મા વચ્ચેની કડી છે, જે વિશ્વાસ, શ્રદ્ધા અને ભક્તિના પુરાવા તરીકેની સાક્ષી આપે છે.

ભલે તમે તેના ડૂબી ગયેલા તબક્કા દરમિયાન મુલાકાત લેતા હોવ અથવા તેના ઉદભવના સાક્ષી હો, નીલકંઠેશ્વર મંદિર તમને અસ્તિત્વના રહસ્યો પર ચિંતન કરવા અને સમયના સતત વહેતા પ્રવાહોમાં આશ્વાસન મેળવવા આમંત્રણ આપે છે.