મંતવ્ય વિશેષ/ વિદ્રોહ વખતે પણ પેલેસ્ટાઈનને સમર્થન  હતું : રાજીવ ગાંધી  

• અંગ્રેજો પાસે ઈંગ્લેન્ડ છે તેમ આરબો પાસે પેલેસ્ટાઈન : ગાંધી
• વિભાજન કરીને અલગ યહૂદી દેશ બનાવવાનો વિરુદ્ધ : નહેરુ
• પેલેસ્ટાઈનને સમર્થન આપનારો ભારત પહેલો દેશ : ઈન્દિરા ગાંધી

2017માં પીએમ નરેન્દ્ર મોદીની ઈઝરાયલ મુલાકાત અને 7 ઓક્ટોબર 2023ના રોજ ઇઝરાયલના સમર્થનમાં ટ્વિટ કરવાથી સવાલો ઊભા થઈ રહ્યા છે કે શું ઇઝરાયેલ-પેલેસ્ટાઈન વિવાદ પર ભારતનું વલણ બદલાઈ ગયું છે?  ત્યારે ખાસ અહેવાલમાં જાણીશું ગાંધીથી લઈને મોદી સુધી ઇઝરાયેલ-પેલેસ્ટાઈન વિવાદ પર ભારતના વલણની સંપૂર્ણ કહાની…

દિવસ હતો 13 નવેમ્બર 1974. યાસર અરાફાતને સંયુક્ત રાષ્ટ્ર મહાસભામાં બોલવા માટે આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું. તેઓ ઇઝરાયલ સામે લડી રહેલા પેલેસ્ટાઈન લિબરેશન ઓર્ગેનાઈઝેશન (PLO)ના વડા હતા. તે દિવસે પોતાના ભાષણના અંતે યાસરે કહ્યું, ‘હું અહીં જૈતૂન (ઓલિવ)ની ડાળી અને સ્વતંત્રતા સેનાનીની બંદૂક લઈને આવ્યો છું. આ જૈતૂનની ડાળીને મારા હાથમાંથી પડવા ન દેતા.’

તેમનો સીધો મતલબ એ હતો કે વિશ્વએ તેમના અધિકારો માટે અવાજ ઉઠાવવો જોઈએ, નહીંતર તેઓને શસ્ત્રો ઉપાડવાની ફરજ પડશે. આ ભાષણે સમગ્ર વિશ્વમાં હેડલાઇન્સ બનાવી હતી. જે બાદ સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં પીએલઓને નિરીક્ષકનો દરજ્જો આપવાનો પ્રસ્તાવ લાવવામાં આવ્યો હતો. ભારતે સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં નિરીક્ષકના દરજ્જાને સમર્થન આપ્યું હતું. આમ કરનાર ભારત પહેલો બિન-અરબ દેશ બન્યો. તે સમયે ઈન્દિરા ગાંધીની સરકાર હતી.મહાત્મા ગાંધીએ 1938માં હરિજન મેગેઝિનમાં લખ્યું હતું કે પેલેસ્ટાઈન એ જ રીતે આરબોનો દેશ છે જે રીતે ઈંગ્લેન્ડ અંગ્રેજોનો છે અને ફ્રાન્સ ફ્રેંચોનો છે.

ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીના સંશોધક અને ‘કાસ્ટ મેટર્સ’ પુસ્તકના લેખક સૂરજ યેંગદેના જણાવ્યા અનુસાર, ગાંધીજીએ પેલેસ્ટાઈનની જમીન પર ઈઝરાયલના કબજા સામે સૈદ્ધાંતિક વલણ અપનાવ્યું હતું. ગાંધીજીએ આ વિવાદ માટે અંગ્રેજોને જવાબદાર ગણાવ્યા. મહાત્મા ગાંધીને પણ યહૂદીઓ પ્રત્યે સહાનુભૂતિ હતી. તેઓ કહેતા હતા કે હિંદુઓમાં અસ્પૃશ્ય છે. એ જ રીતે ખ્રિસ્તીઓ પણ યહૂદીઓને અસ્પૃશ્ય માને છે. તેમનું માનવું છે કે ઈઝરાયલ નામના નવા દેશની રચના બાદ આરબો અને યહૂદીઓ વચ્ચે અંતર વધશે.

પ્રોફેસર પીઆર કુમારસ્વામી તેમના પુસ્તક ‘સ્કેરિંગ ધ સર્કલ: મહાત્મા એન્ડ ધ જ્યૂસ હોમલેન્ડ’ માં લખે છે કે ગાંધી માટે ઈઝરાયલનો મુદ્દો ધર્મ અને સામ્રાજ્યવાદ બંને સાથે સંબંધિત છે. યહૂદીઓ વિશે ગાંધીજીના વિચારો ભારતના આંતરિક રાજકારણથી પ્રેરિત હતા. ગાંધીને યહૂદી ધર્મ વિશે વધુ ખબર ન હતી, તેથી જ ઈઝરાયલ અંગે તેમનું વલણ સ્પષ્ટ નહોતું. ખિલાફત ચળવળ દરમિયાન અને ત્યારબાદ તેમનો ઝુકાવ પેલેસ્ટાઈનના લોકો તરફ હતો.

લાંબા સમય સુધી યુરોપિયન યુનિયન અને સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં ભારતના રાજદૂત રહી ચૂકેલા અર્જુન સેનગુપ્તાના જણાવ્યા અનુસાર, ઇઝરાયેલ વિશે નહેરુના વિચારો ગાંધી પાસેથી વારસામાં મળ્યા હતા. ભારતના પ્રથમ વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુ યહૂદીઓની દુર્દશા પ્રત્યે સહાનુભૂતિ ધરાવતા હતા, પરંતુ પેલેસ્ટાઈનનું વિભાજન કરીને અલગ યહૂદી રાજ્ય બનાવવાના વિરુદ્ધ હતા.

નહેરુ માનતા હતા કે પેલેસ્ટાઈનની અંદર યહૂદી અને મુસ્લિમ સમુદાયોને અલગ સ્વાયત્ત રાજ્ય આપવું જોઈએ. જેરુસલેમ મુસ્લિમો અને યહૂદીઓ બંને માટે પવિત્ર સ્થળ છે, તેથી આ શહેરને વિશેષ દરજ્જો આપવો જોઈએ. પેલેસ્ટાઈનને તોડીને યહૂદીઓને અલગ દેશ આપવો એ ત્યાં રહેતા 6 લાખથી વધુ પેલેસ્ટાઈનીઓને અન્યાય થશે.જવાહરલાલ નહેરુ સરકારે માત્ર પેલેસ્ટાઈનના વિભાજનની તરફેણમાં જ નહીં પરંતુ સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં ઈઝરાયલના પ્રવેશના વિરોધમાં પણ મતદાન કર્યું હતું.

1974માં પેલેસ્ટાઈન લિબરેશન ફ્રન્ટ અથવા પીએલઓ નેતા યાસર અરાફાત સમગ્ર વિશ્વમાં આતંકવાદી તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા. આ સમયે પણ ભારતે સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં પેલેસ્ટાઈનના નિરીક્ષકના દરજ્જાને સમર્થન આપ્યું હતું. આમ કરનાર ભારત પહેલો બિન-અરબ દેશ બન્યો. આ સમયે ઈન્દિરા ગાંધી સત્તામાં હતાં.

1980માં કટોકટી પછી, ઇન્દિરા ગાંધી ફરી એક વખત જંગી બહુમતી સાથે સત્તામાં પાછાં ફર્યાં. આ જીત બાદ પહેલીવાર ઈન્દિરા સરકારે ભારતમાં પેલેસ્ટાઈનની એમ્બેસી ખોલવાની મંજૂરી આપી.જ્યારે યાસર વિશ્વના ઘણા દેશોમાં પ્રતિબંધોનો સામનો કરી રહ્યા હતા, એપ્રિલ 1984માં વડાપ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધીએ લિબિયાની રાજ્ય મુલાકાત પછી ટ્યુનિસમાં અરાફાતના મુખ્યાલયની મુલાકાત લીધી હતી. જ્યારે છ મહિના પછી ઇન્દિરાની હત્યા કરવામાં આવી ત્યારે પેલેસ્ટિનિયન નેતા યાસર અરાફાત તેમના અંતિમ સંસ્કારમાં હાજરી આપી અને જાહેરમાં રડી પડ્યા.

1984માં ઈન્દિરા ગાંધીની હત્યા બાદ રાજીવ ગાંધી સત્તા પર આવ્યા હતા. તેમની માતાની જેમ રાજીવ ગાંધી પણ પેલેસ્ટાઈનને લઈને પોતાના સ્ટેન્ડ પર અડગ રહ્યા. ડિસેમ્બર 1989માં જ્યારે પહેલો વિદ્રોહ શરૂ થયો ત્યારે પણ ભારતે પેલેસ્ટાઈનને પોતાનું સમર્થન જાળવી રાખ્યું હતું.1977માં જનતા પાર્ટીની જીત બાદ વિજય રેલીમાં ભાષણ આપતી વખતે અટલ બિહારી વાજપેયીએ પેલેસ્ટાઈનનું સમર્થન કર્યું હતું.

અટલ બિહારી વાજપેયીએ કહ્યું હતું- લોકો કહી રહ્યા છે કે જનતા પાર્ટીની સરકાર બની છે. આ સરકાર આરબોને ટેકો નહીં આપે, ઈઝરાયેલને ટેકો આપશે. આ વાસ્તવિકતા નથી. આદરણીય મોરારજીભાઈ પરિસ્થિતિ સ્પષ્ટ કરી ચૂક્યા છે. ગેરસમજ દૂર કરવા માટે, હું કહેવા માગું છું કે અમે દરેક પ્રશ્નને યોગ્યતા અને ખામીઓના આધારે જોઈશું, પરંતુ મધ્ય પૂર્વના સંદર્ભમાં પરિસ્થિતિ સ્પષ્ટ છે કે જે આરબ ભૂમિ પર ઇઝરાયલ કબજો કરી બેઠું છે, તે જમીન તેણે ખાલી કરવી પડશે.

24 સપ્ટેમ્બર, 2012ના રોજ વડાપ્રધાન મનમોહન સિંહે સંયુક્ત રાષ્ટ્ર મહાસભામાં કહ્યું હતું – ભારત એક સાર્વભૌમ, સ્વતંત્ર અને સંયુક્ત પેલેસ્ટાઈનના સમર્થનમાં છે. એટલું જ નહીં, ભારતે પૂર્વ જેરુસલેમને પેલેસ્ટાઈનની રાજધાની બનાવવાનું પણ સમર્થન કર્યું હતું. ભારત હંમેશાં 1967ની સરહદો અનુસાર પેલેસ્ટાઈન રાજ્યનું સમર્થન કરે છે.

મોદી સરકાર સત્તામાં આવ્યા બાદ ઈઝરાયલ સાથે ભારતના સંબંધો સુધર્યા છે. નરેન્દ્ર મોદી 2017માં ઈઝરાયલની મુલાકાત લેનારા ભારતના પ્રથમ વડાપ્રધાન હતા. પીએમ મોદી અને ઈઝરાયલના પીએમ નેતન્યાહૂ વચ્ચે છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં સંબંધો સુધર્યા છે.

2018 પછી ઇઝરાયલ બીજો દેશ છે જ્યાંથી ભારત સૌથી વધુ હથિયાર ખરીદે છે. 2018માં ભારતે ઈઝરાયલ પાસેથી 16 હજાર કરોડ રૂપિયાથી વધુનાં શસ્ત્રો ખરીદ્યાં હતાં. જે બાદ આ આંકડો વધુ વધ્યો છે. 2014 પછી ભારતે મધ્ય પૂર્વની ચાર મોટી શક્તિઓ, સાઉદી અરેબિયા, UAE, ઈરાન અને ઈઝરાયલ સાથે વધુ સારા સંબંધો બનાવ્યા છે.

ઇઝરાયલ પર હમાસના હુમલા બાદ પીએમ મોદીએ ઇઝરાયલ સાથે સોલિડેરીટી જાહેર કરી હતી. આ પહેલીવાર છે જ્યારે કોઈ ભારતીય વડાપ્રધાને આ રીતે ઈઝરાયલને ખુલ્લેઆમ સમર્થન આપ્યું છે. જો કે, ભારત સરકારના વિદેશ મંત્રાલયે ટ્વીટ કર્યું છે કે ભારત હજુ પણ તેના જૂના સ્ટેન્ડ એટલે કે સાર્વભૌમ અને સ્વતંત્ર પેલેસ્ટાઈનની માંગને સમર્થન આપે છે.

વિદેશી બાબતોના નિષ્ણાત અને ORF રિસર્ચર કબીર તનેજા કહે છે કે છેલ્લાં 10 વર્ષમાં ભારત સરકારની કૂટનીતિ આતંકવાદ વિરુદ્ધ રહી છે. ઇઝરાયલમાં હમાસ દ્વારા કરવામાં આવેલા હુમલા પછી કોઈપણ દેશ માત્ર એક જ મજબૂત વલણ અપનાવી શકે છે, અને તે છે આતંકવાદનો વિરોધ કરવો. પીએમ નરેન્દ્ર મોદીનું નિવેદન એ કૂટનીતિનો એક ભાગ છે.આ નિવેદનને માત્ર ઈઝરાયલ પરના આતંકવાદી હુમલાની પ્રતિક્રિયા તરીકે જોવું જોઈએ. વડાપ્રધાન મોદીના આ નિવેદનને પેલેસ્ટાઈન અને ઈઝરાયલ પર ભારતના સ્ટેન્ડ સાથે જોડવું યોગ્ય નથી.

તનેજા માને છે કે પેલેસ્ટાઈનને લઈને ભારત હજુ પણ એ જ વલણ ધરાવે છે જે ઈન્દિરા કે અન્ય સરકારોના સમયમાં હતું. ભારત આ સમસ્યાના ઉકેલ માટે બે રાજ્ય ઉકેલને સમર્થન આપે છે. આપણે સમજવું પડશે કે ઈન્દિરા ગાંધી, રાજીવ ગાંધી અને અટલ બિહારીના સમયમાં પેલેસ્ટાઈન લિબરેશન ફ્રન્ટ એટલે કે પીએલઓ અહીંની સૌથી મોટી રાજકીય પાર્ટી હતી. આ જ કારણ છે કે તમામ ભારતીય નેતાઓના તેમની સાથે સારા સંબંધો હતા. આજના સમયમાં પીએલઓનું નામ અને નિશાન ધૂંધળું થઈ ગયું છે. હવે પેલેસ્ટાઈનમાં હમાસ, હિઝબુલ્લાહ, પેલેસ્ટાઈન ઓથોરિટી જેવાં અનેક સંગઠનો છે.

ઇઝરાયલ મધ્ય પૂર્વના સૌથી શક્તિશાળી દેશોમાંથી એક છે. આ કારણે ભારત માટે ઇઝરાયલ સાથે સારા સંબંધો જાળવી રાખવા જરૂરી છે. આ જ કારણ છે કે પીએમ બન્યા બાદ નરેન્દ્ર મોદી ઈઝરાયલ ગયા હતા. જોકે, આનાથી પેલેસ્ટાઈનને લઈને ભારતના વલણમાં કોઈ ફરક પડતો નથી. આ દર્શાવે છે કે કોઈપણ વ્યક્તિ ભારતના વડાપ્રધાન બની શકે છે, પછી તે રાષ્ટ્રવાદી, સમાજવાદી કે બિનસાંપ્રદાયિક હોય.પેલેસ્ટાઈન પ્રત્યે ભારતની વિદેશ નીતિ સમાન છે. ભારત શરૂઆતથી જ માને છે કે આનો ઉકેલ દ્વિ-રાજ્ય ઉકેલ દ્વારા થવો જોઈએ. મતલબ પેલેસ્ટાઈન એક અલગ સાર્વભૌમ અને સ્વતંત્ર દેશ હોવો જોઈએ, તેમજ ઈઝરાયેલ અલગ સાર્વભૌમ અને સ્વતંત્ર દેશ હોવો જોઈએ.