ભગવાન જગન્નાથની રથયાત્રા ક્યારે અને કયા કારણોસર શરૂ થઈ તે અંગે અનેક પ્રકારની કથા-વાર્તાઓ પ્રચલિત છે. જેમાંથી કેટલીક પ્રચલિત લોકવાયકાઓ અહીં પ્રસ્તુત કરવામાં આવી છે.
પ્રથમ વાર્તા: જ્યારે રાજા ઇન્દ્રદ્યુમે જગન્નાથ, બલભદ્ર અને સુભદ્રાની મૂર્તિઓ બનાવડાવી, ત્યારે રાણી ગુંડીચાએ શિલ્પી વિશ્વકર્માને મૂર્તિઓ બનાવતા જોયા, જેના કારણે મૂર્તિઓ અધૂરી રહી, પછી આકાશ તરફથી અવાજ આવ્યો કે ભગવાન ઇચ્છે છે કે મુતિઓની સ્થાપના આવી જ અધૂરા સ્વરૂપમાં કરવામાં આવશે. આ પછી રાજાએ મંદિરમાં આ અધૂરી બનેલી મૂર્તિઓની સ્થાપના કરી. તે સમયે એક આકાશવાણી પણ હતી કે ભગવાન જગન્નાથ નિશ્ચિતરૂપે વર્ષમાં એક વાર તેમના વતન મથુરા આવશે. સ્કંદ પુરાણના ઉત્કલ ખંડ મુજબ, રાજા ઇન્દ્રદ્યુમે ભગવાનને તેમના જન્મસ્થળની મુલાકાત અષાઢ સુદ બીજના દિવસે કરવાની વ્યવસ્થા કરી હતી. ત્યારથી આ પરંપરા રથયાત્રાના રૂપમાં ચાલી રહી છે.
બીજી કથા: બીજી એક કથા પણ છે, જે મુજબ શ્રી કૃષ્ણ અને બલારામ સુભદ્રાની દ્વારકા દર્શનની ઈચ્છા પૂરી કરવા માટે જુદા જુદા રથમાં ગયા હતા. સુભદ્રાની નગર યાત્રાની સ્મૃતિમાં પુરીમાં દર વર્ષે આ રથયાત્રાનું આયોજન કરવામાં આવે છે. આ રથયાત્રાનો ઉલ્લેખ સ્કંદ પુરાણ, નારદ પુરાણ, પદ્મ પુરાણ અને બ્રહ્મ પુરાણમાં પણ કરવામાં આવ્યો છે.
ત્રીજી વાર્તા: એકવાર રાધા રાણી કુરુક્ષેત્રમાં શ્રી કૃષ્ણને મળવા આવ્યા હતા. અને ત્યાં તેમણે શ્રી કૃષ્ણને વૃંદાવન આવવા વિનંતી કરી. રાધરાણીની વિનંતીને સ્વીકારીને, એક દિવસ શ્રી કૃષ્ણ પોતાના ભાઈ બલારામ અને બહેન સુભદ્રા સાથે વૃંદાવનના દરવાજા પાસે પહોંચ્યા, તેથી રાધરાણી, ગોપીઓ અને વૃંદાવનના લોકો એટલા ખુશ થયા કે તેઓએ ત્રણેયને રથ પર બેસાડ્યા અને તેમના ઘોડાઓને દૂર કર્યા અને તે રથને પોતાના હાથથી ખેંચ્યો હતો. અને શહેરમાં ફેરવ્યા હતા. આ ઉપરાંત વૃંદાવનના રહેવાસીઓએ તેમને વિશ્વના નાથ એટલે કે જગન્નાથ કહીને તેમનો વખાણ કર્યો. ત્યારે જ આ પરંપરા વૃંદાવન સિવાય જગન્નાથમાં શરૂ થઈ.
ચોથી કથા: ચારણ પરંપરા મુજબ ભગવાન દ્વારકાધીશજીની સાથે બલારામ અને સુભદ્રાજીને સમુદ્રતટ પર અગ્નિ દાહ આપવામાં આવ્યો હતો. એવું કહેવામાં આવે છે કે તે સમયે દરિયા કાંઠે તોફાન હતું અને દ્વારકાધીશજીની અડધી સળગી ગયેલી લાશ પુરી સમુદ્રતટ પર પહોંચી હતી. પુરીના રાજાએ ત્રણ મૃતદેહોને અલગ અલગ રથમાં બેસાડ્યા અને આખા શહેરના લોકોએ જાતે રથ ખેંચીને તેમને ફેરવ્યા હતા. અને છેવટે તે એક પેટી બનાવી મૃતદેહોને જમીનમાં દફન કરવામાં આવ્યા હતા.
