રાક્ષસ રાજા રાવણ એક મહાન વિદ્વાન હતો. તેની પાસે વિશાળ સૈન્ય હતું અને તેણે અનેક યુદ્ધો લડ્યા હતા. ભગવાન રામે તેને મારી નાખ્યો. અસુર કન્યા કૈકસીના સંયોગથી મહર્ષિ વિશ્રવને ત્રણ પુત્રો થયા – રાવણ, કુંભકર્ણ અને વિભીષણ. વિભીષણ વિશ્રવનો સૌથી નાનો પુત્ર હતો. વિભીષણ બાળપણથી જ ધર્મનિષ્ઠ અને ભગવાનના ભક્ત હતા. વિભીષણની પત્નીનું નામ સરમા અને પુત્રીનું નામ ત્રિજતા હતું.
જ્યારે રાવણે સીતાજીનું અપહરણ કર્યું હતું, ત્યારે વિભીષણ હંમેશા સીતાજીને શ્રી રામને પરત કરવાની સલાહ આપીને ધર્મ શીખવતા હતા, એમ કહીને કે વિદેશી સ્ત્રીનું અપહરણ એ મહાપાપ છે, પરંતુ રાવણે તેમની વાત ન માની. અંતે રાવણે તેને લંકામાંથી હાંકી કાઢ્યો.
હનુમાનજી સીતાની શોધમાં લંકા આવ્યા. તેણે વિભીષણનું ઘર શ્રી રામના નામ સાથે કોતરેલું જોયું. ઘરની આસપાસ તુલસીના વૃક્ષો હતા. સૂર્યોદય પહેલાનો સમય હતો, તે જ સમયે શ્રી રામના નામનું સ્મરણ કરતાં વિભીષણજીની ઊંઘ હરામ થઈ ગઈ. રાક્ષસોની નગરીમાં શ્રી રામ ભક્તને જોઈને હનુમાનજી આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા. બે રામ ભક્તો એકબીજાને મળ્યા. હનુમાનજીએ તેમને સિતામાતાના ખબર અંતર પૂછ્યું અને માતા સીતાને અશોકવાટિકામાં જોયા.
રાવણને હાંકી કાઢ્યા પછી વિભીષણ પાસે બીજો કોઈ વિકલ્પ નહોતો. તેઓ ભગવાન શ્રી રામના શરણમાં ગયા. તેઓ ઈચ્છતા હતા કે નિર્દોષ લોકોની હત્યા ન થાય અને લંકામાં ન્યાયનું સામ્રાજ્ય સ્થાપિત થાય. વિભીષણની વિનંતી પર, સુગ્રીવે શ્રી રામને શત્રુ અને દુષ્ટનો ભાઈ કહીને તેમની આશંકા વ્યક્ત કરી અને તેમની ધરપકડ કરીને તેમને સજા કરવાનું સૂચન કર્યું. હનુમાનજીએ દુષ્ટતાને બદલે નમ્ર બનવાનું કહીને તેમને શરણ આપવાની હિમાયત કરી. આના પર શ્રી રામે કહ્યું કે વિભીષણને આશ્રય ન આપવાનો સુગ્રીવનો પ્રસ્તાવ અયોગ્ય હતો અને હનુમાનજીને કહ્યું કે વિભીષણને આશ્રય આપવો તે ઠીક છે.
આના પર શ્રી હનુમાનજીએ કહ્યું કે તમે ફક્ત વિભીષણના દર્શન કરીને તમારા વિચારો વ્યક્ત કરો છો, મારી બાજુથી પણ જુઓ, મારે શા માટે અને શું જોઈએ છે…. પછી હનુમાનજી થોડી વાર રોકાઈ ગયા અને બોલ્યા – જે એક વાર કૃપા કરીને મારા શરણ માટે વિનંતી કરે છે અને કહે છે – ‘હું તમારો છું, હું તેને રક્ષણ આપું છું. આ મારું વ્રત છે, તેથી વિભીષણને આશ્રય આપવો જ જોઈએ.’
વિભીષણનો એક જાસૂસ હતો, જેનું નામ ‘અનલ’ હતું. પક્ષીનું રૂપ ધારણ કરીને તે લંકા ગયો અને રાવણની સંરક્ષણ પ્રણાલી અને લશ્કરી શક્તિ વિશે જાણ્યું અને ભગવાન શ્રી રામને તેની જાણ કરી. વિભીષણે જ રામને કુંભકર્ણ, મેઘનાદ અને રાવણના મૃત્યુનું રહસ્ય કહ્યું હતું.
ભગવાન શ્રી રામે વિભીષણને લંકાના રાજા બનાવ્યા અને તેમને અમર થવાનું વરદાન આપ્યું. વિભીષણ જી સાત ચિરંજીવોમાંના એક છે અને હજુ પણ હાજર છે. વિભીષણને પણ હનુમાનજી જેવા ચિરંજીવી બનવાનું વરદાન મળ્યું છે. તે પણ આજે જીવિત છે.
