આજની પૌરાણિક કથા નહુષ કુળમાં જન્મેલા ચંદ્રવંશના પાંચમા રાજા યયાતિની પુત્રી ‘માધવી’ની છે. આ કથાનું વર્ણન મહાભારતના અધ્યાય 106 થી અધ્યાય 123 સુધી આવે છે. માધવી એક રાજુમારી હતી, તો તેના પિતા ‘યયાતિ’એ તેને ઋષિ ગાલવને સોંપી દીધી હતી જેથી ગાલવ 800 સફેદ રંગના ઘોડા મેળવી શકે અને તેને અન્ય રાજાઓને આપીને તેના ગુરુ વિશ્વામિત્રને ગુરુ દક્ષિણા તરીકે આપી શકે. ગાલવ ઋષિએ માધવી ને ત્રણ રાજાઓને અને અંતે તેમના ગુરુ વિશ્વામિત્રને સોંપી દીધી. ચાલો જાણીએ વિગતવાર વાર્તા-
ગાલવ ઋષિ વિશ્વામિત્રના ખૂબ જ પ્રિય શિષ્ય હતા. જ્યારે તેમનો અભ્યાસ પૂરો થયો, ત્યારે તેમને નિયમ પ્રમાણે ગુરુ પાસેથી દીક્ષા લેવાની અને ગૃહપ્રવેશની પરવાનગી મેળવવાની તક મળી. ગાલવાએ વિચાર્યું, આ તે સમય છે જ્યારે હું ગુરુ પ્રત્યેની મારી અપાર ભક્તિ અને આદરનો થોડો પરિચય આપી શકીશ. તેણે નક્કી કર્યું કે તેની શક્તિ પ્રમાણે તે થોડીક ગુરુ-દક્ષિણા આપીને જ આશ્રમ છોડી દેશે. પરંતુ ગાલવની હાલત તેના ગુરુ વિશ્વામિત્રથી છુપી ન હતી. પરિણામે, ગાલવની ઘણી વિનંતીઓ અને પૂર્વગ્રહોને માફ કરીને, તેમણે માત્ર ગાલવ ને ગૃહ પ્રવેશની મંજૂરી તો આપી પરંતુ કોઈ પણ દક્ષિણા લેવાની ના પડી. પરંતુ ગાલવ પણ પોતાના નિશ્ચય પર અડગ હતો. તેણે ગુરુને કોઈ દક્ષિણા આપ્યા વિના આશ્રમ છોડવાથી ઇનકાર કરી દીધો. તે પોતાના નિશ્ચય પર અડગ રહ્યો અને વિશ્વામિત્રની ઘણી સમજાવટ પછી છેવટ સુધી કહેતો રહ્યો, “ગુરુદેવ! જ્યાં સુધી હું તમને દક્ષિણા ન આપું ત્યાં સુધી મારી વિદ્યા ફળશે નહીં.
ગાલવની આવી વાતો થી વિશ્વામિત્ર ઉશ્કેરાઈ ગયા. અકિંચન અને યુવાન બ્રાહ્મણ-પુત્રની આ હિંમત તેને હૃદયસ્પર્શી લાગતી હતી, એક રાંક બાળક વૈભવી વિલાસને નકારનારને દક્ષિણા આપવા માંગે છે! આ વાત તેમણે ખટકવા લાગી.
વિશ્વામિત્ર નારાજ થયા. તેમની ધીરજ ખૂટી ગઈ. ગાલવની આ જીદ અને ઘમંડે તેમની સમજદારી અને સંયમને રોષે ભર્યો. ભારે ગુસ્સાથી ધ્રૂજતા અવાજમાં તેમણે ગાલવ તરફ ઈશારો કરતાં કહ્યું.
“ઉદ્ધત ગાલવ! વિશ્વામિત્ર જેવા ગુરુને સંતુષ્ટ કરવા તમારે આવા આઠસો શ્યામકર્ણ ઘોડા આપવા પડશે, જેઓ ચંદ્ર જેવા સફેદ હોય.” ગાલવ માટે આ ખૂબ જ મુશ્કેલ સ્થિતિ હતી. પરંતુ વિશ્વામિત્રની આ ગર્જના સ્વાભિમાની અને નિશ્ચયી ગાલવને ડગમગાવી શકી નહિ. તેમણે તેના શિક્ષકને તાત્કાલિક ગુસ્સાને શાંત કરવા અને આ દુર્લભ દક્ષિણા એકત્રિત કરવા માટે પૂરતો સમય આપવા વિનંતી કરી, જે વિશ્વામિત્રએ પણ સ્વીકારી.
તેજસ્વી ગાલવને પક્ષીરાજ ગરુડ સાથે ખાસ મિત્રતા હતી. પરિણામે, ગરુડે વિશ્વામિત્રના ગુસ્સાથી બચાવવા ગાલવને મોટો ટેકો આપ્યો. પોતાના કામમાંથી રજા લઈને તે ગાલવ સાથે આવા આઠસો શ્યામકર્ણ ઘોડાની શોધમાં દુનિયાભરમાં ફર્યો. જ્યારે ગાલવને સફળતાની કોઈ આશા દેખાતી ન હતી, ત્યારે ઝડપથી ચાલતા ગરુડ પર બેસીને તે નિરાશામાં આત્મહત્યા કરવા માંગતો હતો. પરંતુ ગરુડ આ વખતે પણ તેમનો સાથ ન છોડ્યો. પોતાની બુદ્ધિથી પોતાના જીવનની રક્ષા કરીને, તેમણે ગાલવને ઇચ્છિત સિદ્ધિ માટે ગંગા-યમુનાના સંગમ પર સ્થાયી થયેલા પ્રતિષ્ઠાનપુરના સ્વામી મહારાજ યયાતિના આશ્રયમાં ચાલવા માટે પ્રેરિત કર્યા.
તે દિવસોમાં પૃથ્વીના રાજાઓમાં મહારાજ યયાતિને સૌથી વધુ માન હતું. યયાતિતેમના આતિથ્ય માટે જાણીતા હતા. જ્યારે તેમને ગરુડ સાથે ઋષિ કુમાર ગાલવના આગમનની જાણ કરવામાં આવી ત્યારે રાજાએ તેમનું ઉષ્માભર્યું સ્વાગત કર્યું. તેમના આગમનના હેતુનું વર્ણન કરતાં, ગરુડે કહ્યું:
“રાજન! આ તપોનિધિ ગાલવ મારો એક અભિન્ન મિત્ર છે. તેઓ મહર્ષિ વિશ્વામિત્રના પ્રિય શિષ્ય રહ્યા છે, પરંતુ દુર્ભાગ્યને કારણે ગુરુ-દક્ષિણાના મુદ્દે શિક્ષક અને શિષ્ય વચ્ચે એવી વિષમ પરિસ્થિતિ ઊભી થઈ છે કે તમારી કૃપાથી જ તેમની શાંતિ શક્ય છે. તેમને ગુરુ-દક્ષિણા માટે યજ્ઞના શુભ કાર્યોમાં આઠસો શ્યામકર્ણ ઘોડાની જરૂર છે. મારું પોતાનું માનવું છે કે તમારી કૃપા વિના ગાલવને આ ધરતી પર આવા આઠસો, તો શું બે-ચાર ઘોડા પણ નહીં મળે. હું પ્રાર્થના કરું છું કે તમે આ મુશ્કેલ પરિસ્થિતિમાં મારા મિત્ર ગાલવને મદદ અને રક્ષણ આપો.
“નહુષાનંદન! મારો મિત્ર ગાલવ તપની મૂર્તિ છે, તેનું બ્રહ્મતેજ અદ્વિતીય છે. જો તમે તેમને બચાવ્યા છે, તો તમારી અવિશ્વસનીય અને અપાર તપસ્યાના પરિણામથી, તેઓ પણ તમને ક્યારેક આશીર્વાદ આપશે. નારેશ્વર! તમારા માટે આ એક સુવર્ણ તક છે.
રાજા યયાતિ પોતાના મિત્ર ગરુડનો લાગણીશીલ અવાજ સાંભળીને પ્રસન્ન થયા. પરંતુ સંજોગવશાત તે સમયે તેની સ્થિતિ ગરુડના વિચાર મુજબ ન હતી. ઘણા રાજસૂય અને અશ્વમેધ યજ્ઞોમાં તેણે પોતાનું આખું ભંડોળ ખાલી કરી દીધું હતું. થોડી ક્ષણોના ગંભીર વિચાર-વિમર્શ પછી, તેણે તેની ત્રૈલોક્ય-સુંદર પુત્રી માધવીને સમર્પિત કરી અને ગાલવને કહ્યું, “ઋષિકુમાર, મારી આ પુત્રી દૈવી ગુણોથી શોભિત છે. ઇશ્વરીય વરદાન મુજબ આના દ્વારા આપણા દેશમાં ચાર મહાન રાજવંશોનું સન્માન થશે. તેને તમારી સાથે લઈ જાઓ અને પૃથ્વીના બીજા રાજાઓ પાસે જાઓ. આવી સર્વગુણ સંપન્ન સુંદરી માટે રાજાઓ પોતાનું રાજ્ય પણ આપી શકે, તો પછી આઠસો શ્યામકર્ણ ઘોડાની શું વાત છે! પરંતુ હું એ પણ પ્રાર્થના કરું છું કે આઠસો ઘોડાની પ્રાપ્તિ પછી તમે મારી પુત્રી મને પાછી આપો.
યયાતિપુત્રી માધવી સાથે, ગરુડ અને ગાલવે સૌપ્રથમ અયોધ્યાના રાજા હરિયાશ્વનો સંપર્ક કર્યો, જેઓ સમગ્ર પૃથ્વી પર તેમની ઉદારતા, બહાદુરી, દુઃખ અને સમૃદ્ધિ માટે જ નહીં, પરંતુ સમગ્ર વિશ્વમાંથી પસંદ કરેલા ઘોડાઓ રાખવા માટે પણ પ્રખ્યાત હતા.
અયોધ્યાપતિએ તેમના આવવાનું કારણ પૂછ્યું. જ્યારે ઋષિ કુમાર ગાલવે રાજા હરિયાશ્વને તેમના કુટુંબ, નમ્રતા અને ગુણો વિશે જણાવ્યું, જ્યારે માધવીના કુટુંબ, નમ્રતા અને ગુણોની ચર્ચા કરી, ત્યારે રાજા હરિયાશ્વની ખુશીનો કોઈ પાર ન રહ્યો. પરંતુ વિડંબના એ હતી કે તેની પાસે આવા માત્ર બસો શ્યામકર્ણ ઘોડા હતા. હરિયાશ્વએ પોતાની અસમર્થતા વ્યક્ત કરતાં ગાલવ અને ગરુડને આ સૂચન કર્યું, “માધવીની ફી તરીકે આવા શ્યામકર્ણ ઘોડાઓ મેળવવા માટે તમારે મારા જેવા અન્ય રાજાઓ પાસેથી માર્ગ શોધવો પડશે. હું માધવીને મારા બેસો ઘોડા આપીને એક જ પુત્રની પ્રાર્થના કરીશ.
અન્ય કોઈ વિકલ્પ વિના, ગાલવ અને ગરુડ અયોધ્યાપતિ હરિયાશ્વ સાથે સંમત થયા અને યયાતિપુત્રી માધવીને ચોક્કસ સમયગાળા માટે અયોધ્યામાં છોડીને થોડા દિવસો માટે અન્યત્ર ચાલ્યા ગયા. સમય જતાં, માધવીએ રાજા હરિયાશ્વના સંયોગથી વસુમના નામના પુત્રને જન્મ આપ્યો, જે પાછળથી અયોધ્યાના વંશમાં ખૂબ પ્રખ્યાત થયો.
ચોક્કસ સમય પછી, ગાલવ અને ગરુડ અયોધ્યા પાછા આવ્યા અને માધવીની ફી તરીકે મળેલા તે બસો ઘોડાઓને થોડા દિવસો માટે અયોધ્યામાં છોડીને ફરીથી માધવી સાથે આવા ઘોડાઓની શોધમાં નીકળ્યા.
અયોધ્યાથી ચાલીને ગાલવ અને ગરુડ કાશીરાજ દિવોદાસના દરબારમાં પહોંચ્યા, જેની કીર્તિ-કૌમુદી તે દિવસોમાં આખી પૃથ્વી પર ફેલાઈ રહી હતી. ગાલવ અને ગરુડના પ્રસ્તાવ પર તે પણ પોતાના બસો શ્યામકર્ણ ઘોડા આપીને માધવી જેવી સુંદર અને દિવ્ય પ્રભાવિત સ્ત્રી પાસેથી પુત્ર મેળવવાનો લોભ સંતોષી શક્યો નહીં.
નિયત સમયના અંતે, કાશીરાજ દિવોદાસને માધવીના સંયોગથી પ્રતર્દન નામનો પુત્ર પ્રાપ્ત થયો, જે પાછળથી કાશીના રાજ્યને પુનર્જીવિત કરનાર જ નહીં, પરંતુ પરંપરાગત દુશ્મનોનો નાશ કરનાર પણ બન્યો. આ બીજા પુત્રના જન્મ પછી પણ, સુંદરી માધવીએ ફરીથી ઋષિ કુમાર ગાલવ સાથે બીજા રાજાની રાજધાની તરફ પ્રયાણ કર્યું.
આ વખતે ગાલવ અને માધવી પક્ષીરાજ ગરુડ સાથે ભોજરાજ ઉશિનારના સ્થળે પહોંચ્યા, જેઓ તેમના સમયના રાજાઓમાં આદરણીય હતા, તે દિવસોમાં પૃથ્વી પર ભોજરાજની અપાર સમૃદ્ધિ અને અદમ્ય ઉદારતાની ચર્ચા થતી હતી. પણ આકસ્મિક રીતે તેની પાસે પણ બસો શ્યામકર્ણ ઘોડા પણ હતા. ગાલવ અને ગરુડની વિનંતી પર, રાજા ઉષિનારાને પણ ત્રૈલોક્ય-સુંદરી માધવીથી એક પુત્ર મળ્યો અને તે દુર્લભ ઘોડાઓ ગાલવને સોંપ્યા. ભોજરાજનો આ અદભૂત પુત્ર પાછળથી શિવ તરીકે ઓળખાયો, જેની દાનની અમર વાર્તા હજુ પણ પુરાણોને શોભે છે. આ પુત્રના જન્મ પછી પણ માધવીની યૌવન એવું જ રહ્યું.
ગાલવ પાસે હવે તેના ગુરુ-દક્ષિણા માટે માત્ર બસો ઘોડા શોધવાના હતા. પરંતુ ચિંતાની વાત એ હતી કે ગાલવે વિશ્વામિત્ર પાસેથી મેળવેલ સમયગાળો અંતમાં હતો અને ગરુડને ખબર પડી ગઈ હતી કે પૃથ્વી પર છસો શ્યામકર્ણ ઘોડા છે. આ, બીજે ક્યાંય એક પણ બાકી નથી.
હવે ગાલવ પાસે વિશ્વામિત્રના આશ્રય સિવાય બીજી કોઈ ગતિ નહોતી. છેવટે, ગરુડની સલાહને અનુસરીને, છસો ઘોડાઓ અને ત્રૈલોક્ય-સુંદરી માધવી અને ગરુડને લઈને, તે વિશ્વામિત્રની પાસે પહોંચ્યો અને, બાકીના બેસો ઘોડાઓ મેળવવામાં અસમર્થતા દર્શાવતા, નમ્ર સ્વરે કહ્યું:
“ગુરુ ! તમારી અનુમતિથી હું આ પૃથ્વી પર જોવા મળતા છસો શ્યામકર્ણ ઘોડા લઈને આવ્યો છું, જેનો તમે કૃપા કરીને સ્વીકાર કરશો. હવે આ ધરતી પર એવો એક પણ ઘોડો બચ્યો નથી. તેથી, હું તમને વિનંતી કરું છું કે બાકીના બસો ઘોડાઓની ફી તરીકે દિવ્યાંગના માધવી સ્વીકારો.
ગરુડે પણ ગાલવની વિનંતીને માન્ય રાખી. વિશ્વામિત્રે તેમના પ્રિય શિષ્યની વિનંતી સ્વીકારી અને માધવીના સંયોગથી અન્ય રાજાઓની જેમ તેમને પણ એક તેજસ્વી પુત્ર પ્રાપ્ત થયો, જે પાછળથી અષ્ટકના નામથી પ્રખ્યાત થયો. જ્યારે તે મોટો થયો, ત્યારે અષ્ટકે વિશ્વામિત્રની અનુમતિથી તેની રાજધાનીની તમામ ફરજો સંભાળી લીધી અને માધવી પાસેથી ફી તરીકે મળેલા છસો દુર્લભ શ્યામકર્ણ ઘોડાઓનો તે માલિક બન્યો.
આ ચાર પુત્રોના જન્મ પછી, માધવીએ ગાલવને દેવામાંથી બહાર કાઢ્યું. પછી તે તેના પિતા રાજા યયાતિને પરત કરવામાં આવી, કારણ કે તેના પિતાએ તે ગાલવને માત્ર આઠસો શ્યામકર્ણ ઘોડાની ફી માટે આપી હતી. જ્યારે તેણી તેના પિતાના ઘરે પરત આવી ત્યારે તે પૂર્વવત્ થઈને પાછી આવી. ચાર પુત્રોના જન્મ પછી પણ તેમના શાશ્વત સ્વરૂપ અને યુવાનીમાં કોઈ ઘટાડો થયો ન હતો.
જ્યારે તેણી તેના ચાર સફળ પુત્રોના જન્મ પછી તેના પિતાના ઘરે પરત આવી, ત્યારે પિતાએ તેણીનો સ્વયંવર કરવાનો વિચાર વ્યક્ત કર્યો. પરંતુ માધવીએ બીજો પતિ પસંદ કરવાની અનિચ્છા વ્યક્ત કરતાં તપોવનનો માર્ગ અપનાવ્યો.
