દિલ્હી સરકારે 2025 સુધીમાં યમુનાને સાફ કરવાનું લક્ષ્ય રાખ્યું છે. નાળાઓનું ગંદુ પાણી સીધું યમુનામાં પડે છે અને નદીને સતત પ્રદૂષિત કરી રહ્યું છે.
ભારતની નદીઓની હાલત ખરાબ છે. ગામડાની વાત તો ભૂલી જાવ, પર્યાવરણ પ્રેમીઓ અને નદીઓ સાથે સંકળાયેલા લોકો શહેરમાંથી પસાર થતી નદીઓની હાલત જોઈને દુઃખી થાય છે. સરકારી બેદરકારી અને અધિકારીઓની નિષ્ફળતાનું પરિણામ એ છે કે નદીઓ ગંદી થઈ રહી છે. દિલ્હીમાંથી પસાર થતી યમુના નદીની જે તસવીરો છેલ્લા કેટલાક દિવસોમાં દેશ અને દુનિયામાં જોવા મળી હતી તે દર વર્ષે આ સમયગાળા દરમિયાન ઓછાવત્તા અંશે જોવા મળે છે.
યમુનોત્રી છોડ્યા પછી, યમુના નદી લગભગ 1400 કિમીની મુસાફરી કરીને પ્રયાગરાજના સંગમમાં જોડાય છે. દિલ્હીની આ નદીની હાલત ખૂબ જ ખરાબ છે અને તે સૌથી વધુ પ્રદૂષિત પણ છે. નિષ્ણાતો કહે છે કે યમુનાની આ સમસ્યા આખું વર્ષ રહે છે, પરંતુ ધ્યાન ત્યારે જ જાય છે જ્યારે છઠના અવસર પર ભક્તો પૂજા માટે નદી કિનારે ભેગા થાય છે.
યમુનામાં પ્રદૂષણનું કારણ
સૌથી મોટું કારણ ઔદ્યોગિક પ્રદુષણ છે. યમુના હરિયાણામાંથી દિલ્હીમાં પ્રવેશે છે અને રાજ્યના સોનીપત અને પાણીપતનો ઔદ્યોગિક કચરો નદીમાં મળે છે. એ જ રીતે, દિલ્હીના ઔદ્યોગિક એકમો પણ નદીને મોટા પ્રમાણમાં ઝેરી બનાવવા માટે જવાબદાર છે.
ઘણા નાળા સીધા નદીમાં જાય છે અને તે પાણીને ટ્રીટમેન્ટ પણ કરવામાં આવતું નથી. આ પાણી નદીને કાદવવાળું બનાવે છે, નદીમાં ફીણ થવા લાગે છે અને ધીમે ધીમે નદીમાં એમોનિયાનું સ્તર જોખમી સ્તરે વધી જાય છે, જેનાથી પાણી પીવા માટે અયોગ્ય બને છે.
યમુના નદીમાં 0.2 પીપીએમ (ભાગો પ્રતિ મિલિયન) સુધી એમોનિયાનું પ્રમાણ સામાન્ય માનવામાં આવે છે. જો આનાથી વધુ હોય તો તે સ્વાસ્થ્ય માટે ખૂબ જ હાનિકારક છે. જો કોઈ વ્યક્તિ લાંબા સમય સુધી એક પીપીએમ કે તેથી વધુ એમોનિયા સ્તર સાથે પાણીનો ઉપયોગ કરે છે, તો તેના આંતરિક અવયવોને નુકસાન થઈ શકે છે.
સાઉથ એશિયા નેટવર્ક ઓન ડેમ્સ, રિવર્સ એન્ડ પીપલ (SANDRP) ના સંયોજક હિમાંશુ ઠક્કર કહે છે કે યમુનામાં પ્રદૂષણનો મુદ્દો આખું વર્ષ રહે છે, પરંતુ તહેવારોની મોસમમાં આ મુદ્દો ઉછળે છે. તેમનું કહેવું છે કે ચોમાસામાં નદીમાં વધુ પાણી હોવાને કારણે પ્રદૂષણમાં ઘટાડો થાય છે.
વર્ષોવર્ષ યમુનાને સ્વચ્છ અને સ્વચ્છ બનાવવાના વચનો આપવામાં આવ્યા છે, પરંતુ નદીમાં સફેદ ફીણ દર વર્ષે સરકારોનું સફેદ જુઠ્ઠાણું દર્શાવે છે. અને આ જ કારણ છે કે તેને વિશ્વની સૌથી પ્રદૂષિત નદીઓમાંની એક ગણવામાં આવે છે. આ નદી દિલ્હીની અડધાથી વધુ પાણીની જરૂરિયાત પૂરી પાડે છે, જે તેના રહેવાસીઓ માટે ગંભીર સ્વાસ્થ્ય માટે જોખમી છે. અને તે વર્ષોથી ગંદુ થઈ ગયું છે કારણ કે રાજધાનીની મોટાભાગની ગટર, કૃષિ જંતુનાશકો અને પડોશી રાજ્યોમાંથી ઔદ્યોગિક કચરો પ્રદૂષણ સામેના કાયદાઓ હોવા છતાં નદીમાં જાય છે.
પ્રદૂષિત હવા અને પ્રદૂષિત પાણી
એવા શહેરમાં કે જ્યાં પહેલાથી જ વિશ્વની સૌથી પ્રદૂષિત હવા છે, ખતરનાક રીતે બિનઆરોગ્યપ્રદ જળમાર્ગો ઘણા લોકો માટે ચિંતાનો વિષય છે. ઠક્કર કહે છે, “દિલ્હીમાં જેમ જેમ પાણીનો ઉપયોગ વધે છે તેમ તેમ કચરાનું ઉત્પાદન વધે છે. જેમ જેમ ઔદ્યોગિક અને વ્યાપારી પાણીનો ઉપયોગ વધે છે તેમ તેમ કચરો ઉત્પન્ન થાય છે.”
તેઓ કહે છે કે કચરો વાસ્તવમાં સંસાધન સાબિત થઈ શકે છે. ઠક્કરના મતે ગટરના પાણીને ટ્રીટ કરીને એક વિશાળ સંસાધન એકત્ર કરી શકાય છે. આ સાથે જ તેઓ ગંદા પાણીની ટ્રીટમેન્ટ બાબતે તંત્રને નિષ્ફળ ગણાવે છે અને કહે છે કે 1974ના અધિનિયમ મુજબ ગટરવ્યવસ્થા અને ઔદ્યોગિક કચરાનો ટ્રીટમેન્ટ થવો જોઈએ જે થઈ રહ્યું નથી અને જ્યારે તે થતું નથી ત્યારે કોઈ જવાબદારી ઉભી થતી નથી.
ભારતની રાજધાની જ્યાં 20 મિલિયનથી વધુ લોકો રહે છે, તે વિશ્વના સૌથી પ્રદૂષિત શહેરોમાંનું એક છે. જ્યારે શિયાળો આવે છે, ત્યારે તે દિલ્હીમાં ખરાબ હવા લઈને આવે છે. પડોશી રાજ્યોમાં, સ્ટબલ સળગાવવાનું કારણ ઝેરી હવા છે.
યમુના નદી અને રાજકારણ
યમુના પર પણ ઘણું રાજકારણ ચાલી રહ્યું છે. આના પરિણામે નેતાઓ મોટા મોટા વચનો આપે છે. દિલ્હીના મુખ્યમંત્રી અરવિંદ કેજરીવાલે 18 નવેમ્બરે કહ્યું હતું કે તેઓ 2025 સુધીમાં યમુનાની સફાઈ કરશે. તેમણે કહ્યું, “મેં આ ચૂંટણીમાં વચન આપ્યું હતું કે આગામી ચૂંટણી સુધીમાં અમે યમુનાને સાફ કરીશું. આગામી ચૂંટણી પહેલા હું તમારા બધા સાથે યમુનામાં ડૂબકી લગાવીશ.”
દિલ્હી સરકારે યમુનાની સફાઈ માટે એક એક્શન પ્લાન જાહેર કર્યો છે. કેજરીવાલે કહ્યું કે દિલ્હીમાં આગામી વિધાનસભા ચૂંટણી પહેલા યમુનાને યુદ્ધના ધોરણે છ સ્તરીય યોજના સાથે સાફ કરવામાં આવશે. કેજરીવાલ કહે છે કે યમુના 70 વર્ષથી ગંદી છે અને તેને બે દિવસ સાફ કરી શકાતી નથી.
સાથે જ કોંગ્રેસનું કહેવું છે કે કેજરીવાલ પ્રદુષણ પરથી ધ્યાન હટાવવા માટે આવું નિવેદન આપી રહ્યા છે. ભાજપે કેજરીવાલ સરકાર પાસે યમુનાની સફાઈ માટે શ્વેતપત્ર બહાર પાડવાની માંગ કરી છે.
ઠક્કર કહે છે કે હિંદુ ધર્મમાં નદીઓનું ખૂબ ઊંચું સ્થાન છે, પરંતુ કમનસીબે ધર્મો અને ધાર્મિક સંસ્થાઓ ક્યારેય નદીઓ માટે ઊભા રહેતા નથી.
