સનાતન ધર્મમાં ભગવાન વિષ્ણુને બધા દેવોના સ્વામી માનવામાં આવે છે. પુરાણોમાં એવો ઉલ્લેખ છે કે ભગવાન વિષ્ણુ પોતે દેવસુરા યુદ્ધમાં દેવતાઓની મદદ કરે છે. ભાગવત પુરાણ મુજબ આ પૃથ્વી પર જન્મેલા તમામ દૈવી સંતો, ઋષિઓ, ભગવાન વિષ્ણુના અવતારો છે. રામ, કૃષ્ણ, પરશુરામને વિષ્ણુનો અવતાર કહેવામાં આવે છે. શ્રી વિષ્ણુ ક્ષીર સાગરમાં રહે છે અને લક્ષ્મી તેમની સેવામાં રહે છે. ભગવાન કૌસ્તુકા મણિ પહેરે છે અને સાપ પર સૂઈ જાય છે. તેનું વાહન ગરુડ છે અને તેમણે ચાર હાથ છે.
શ્રી વિષ્ણુની પાસે આ દુનિયાની જાળવણી કરવાની જવાબદારી છે અને તેઓ પોતાની માયા દ્વારા આ વિશ્વ પર શાસન કરે છે, પરંતુ શ્રી વિષ્ણુ ચાર મહિના યોગ નિદ્રામાં જાય છે. હકીકતમાં, ધાર્મિક ગ્રંથો અનુસાર, અષાઢ શુક્લ એકાદશીથી કાર્તિક શુક્લ એકાદશી સુધીના સમયગાળાને ચાતુમાસ કહેવામાં આવે છે અને આ ચાર મહિના દરમિયાન શ્રી વિષ્ણુ નિંદ્રામાં જાય છે.
અષાઢ શુક્લ એકાદશીને દેવશયની એકાદશી કહેવામાં આવે છે કારણ કે આ દિવસથી દેવતાઓની રાત શરૂઆત થાય છે. આ સિવાય કાર્તિક શુક્લ એકાદશીને દેવઉઠી એકાદશી કહેવામાં આવે છે અને તે પછી શુભ કાર્ય શરૂ થાય છે. અષાઢ શુક્લ એકાદશીથી કાર્તિક શુક્લ એકાદશીના ચાર મહિનામાં કરવામાં આવતા તમામ શુભ કાર્ય પ્રતિબંધિત છે. ભગવાન વિષ્ણુ નિદ્રામાં જવા વિશે બે મત છે.
પૌરાણિક કથા- બાલી સાથે પાતાળ લોકમાં રહે છે.
એક પૌરાણિક કથા અનુસાર તેઓ ક્ષીર સાગરમાં સૂઈ જાય છે. અને બીજી વાર્તા અનુસાર તેઓ પાતાળ લોકમાં બાલી સાથે રહે છે, જેને સંકરશન વિષ્ણુ કહેવામાં આવે છે. હકીકતમાં, જ્યારે વિષ્ણુએ વામન અવતાર લીધો, ત્યારે તેમણે બાલી પાસે ત્રણ પગલા ભૂમિ માંગી હતી. બે પગલામાં, તેમણે આખું વિશ્વ માપ્યું અને ત્રીજી પગથિયું બાલીના માથા પર મૂકી અને તેને પાતાળ લોકમાં મોકલી આપ્યો હતો. પરંતુ વરદાન રૂપે, બાલીએ વિષ્ણુને જ માંગી લીધા હતા. આથી ભગવાન બાલી સાથે પાતાળ લોકમાં રહે છે. અને આ દરમિયાન તમામ શુભ કાર્ય અટકી ગયા. આ પછી, લક્ષ્મીએ પોતે બાલીને રાખડી બાંધીને ભગવાન વિષ્ણુને મુક્ત કરવાનું વચન લીધું હતું. ત્યારથી વિષ્ણુ ચાર મહિના સુધી બાલી પાસે રહેવા લાગ્યા અને તે ચાર મહિના ચાતુર્માસ તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા. એવું માનવામાં આવે છે કે શિવ પોતે આ ચાર મહિના દરમિયાન બ્રહ્માંડની સંભાળ રાખે છે.
ભગવાન વિષ્ણુ યોગ માયાને આપેલા વચનનું પાલન કરે છે
બીજી કથા મુજબ, બ્રહ્માંડ પર શાસન કરનાર યોગ માયાએ શ્રી વિષ્ણુને પોતાના શરીરમાં સ્થાન આપવા માટે કહ્યું હતું. યોગ માયા ભગવાન વિષ્ણુને તેમની રચનામાં મદદ કરે છે, પરંતુ શ્રી વિષ્ણુ તેનો ઇનકાર કરી શક્યા નહીં. શ્રી વિષ્ણુએ યોગ માયાને આંખોમાં સ્થાન આપ્યું હતું અને આ માન્યતા અનુસાર જો શ્રી વિષ્ણુ આ ચાર મહિનામાં ક્ષીર સાગરમાં છે પરંતુ તેઓ યોગ નિદ્રામાં જાય છે, જેના કારણે કોઈ શુભ કાર્ય શક્ય નથી.
જૈન ધર્મમાં ચાતુર્માસનું મહત્વ
જૈન અને બૌદ્ધ ધર્મમાં પણ આ ચાર મહિનાનું મહત્વ જણાવાયું છે. જો તમે જૈન ઋષિઓને જુઓ તો તેઓ આખું વર્ષ પ્રવાસ કરે છે, પરંતુ આ ચાર મહિનામાં તેઓ એક જગ્યાએ રહે છે અને તમામ નિયમોનું પાલન કરે છે. પુરાણો અનુસાર અષાઢમાં વામન પૂજા, શ્રાવણમાં શિવની પૂજા કરવામાં આવે છે, ભદ્રપદમાં ગણેશ અને શ્રી કૃષ્ણની પૂજા કરવામાં આવે છે. આ ચાર મહિનામાં ધર્મ, જાપ અને કઠોરતાનું ખૂબ મહત્વ હોય છે. આ ચાર મહિના ભગવાનની સેવા કરવામાં, તેની કથા સાંભળવામાં અને તેમની ભક્તિ કરવામાં પસાર કરવા જોઈએ.
