શિવપુરાણના ‘કોટિ-રુદ્ર સંહિતા’ના સોળમા અધ્યાયમાં ત્રીજા જ્યોતિર્લિંગ ભગવાન મહાકાલના સંબંધમાં સુતજીએ વર્ણવેલી કથા અનુસાર, અવંતી નગરીમાં એક વેદકર્મરત બ્રાહ્મણ રહેતો હતો. તેઓ દરરોજ પોતાના ઘરમાં અગ્નિની સ્થાપના કરીને અગ્નિહોત્ર કરતા હતા અને વૈદિક કર્મકાંડમાં વ્યસ્ત રહેતા હતા. ભગવાન શંકરના પરમ ભક્ત, બ્રાહ્મણ દરરોજ પાર્થિવ લિંગનું નિર્માણ કરતા હતા અને શાસ્ત્રોક્ત પદ્ધતિ અનુસાર તેની પૂજા કરતા હતા. તે બ્રાહ્મણ દેવતાનું નામ ‘વેદપ્રિયા’ હતું, જે સર્વશ્રેષ્ઠ જ્ઞાન મેળવવા માટે હંમેશા તત્પર રહે છે. વેદપ્રિયા પોતે શિવના વિશિષ્ટ ભક્ત હતા, જેના પરિણામે શિવની પૂજા કર્યા પછી તેમને ચાર પુત્રો થયા. તે અદભૂત અને તેના માતાપિતાના ગુણોને અનુરૂપ હતા. તે ચાર પુત્રોના નામ હતા ‘દેવપ્રિયા’, ‘પ્રિયમેધ’, ‘સંસ્કૃત’ અને ‘સુવ્રત’.
તે દિવસોમાં રત્નમલ પર્વત પર ‘દુષણ’ નામના ધર્મ વિરોધી રાક્ષસે વેદ, ધર્મ અને ધર્માત્મા પર હુમલો કર્યો. તે અસુરને બ્રહ્મા પાસેથી અજેયતાનું વરદાન મળ્યું. દરેકને સતાવ્યા પછી, અંતે રાક્ષસે ભારે સૈન્ય લીધું અને અવંતિ (ઉજ્જૈન) ના તે પવિત્ર અને સમર્પિત બ્રાહ્મણો પર પણ હુમલો કર્યો. એ રાક્ષસના આદેશથી ચારેય દિશાઓમાં ચાર ભયંકર રાક્ષસો કયામતની આગની જેમ પ્રગટ થયા. તે બ્રાહ્મણ ભાઈઓ કે જેઓ શિવમાં માનતા હતા તેઓ પણ તેમના ઉગ્ર વિક્ષેપથી ગભરાઇ ગયા હતા. જ્યારે અવંતી નગરના તમામ બ્રાહ્મણો એ સંકટમાં ગભરાવા લાગ્યા ત્યારે તે ચાર શિવભક્ત ભાઈઓએ તેમને આશ્વાસન આપ્યું અને કહ્યું – ‘તમે લોકોએ ભક્તોના કલ્યાણકર્તા ભગવાન શિવ પર વિશ્વાસ રાખવો જોઈએ.’ હું તેમના જ ધ્યાનમાં મગ્ન હતો.
સૈન્ય સાથે દૂષણ રાક્ષસ ધ્યાનમગ્ન તે બ્રાહ્મણો પાસે પહોંચ્યો. તે બ્રાહ્મણોને જોઈને તેણે બૂમ પાડી અને કહ્યું કે તેમને બાંધીને મારી નાખો. વેદપ્રિયાના તે બ્રાહ્મણ પુત્રોએ તે રાક્ષસના શબ્દો ન સાંભળ્યા અને ભગવાન શિવના ધ્યાનમાં મગ્ન રહ્યા. જ્યારે દુષ્ટ રાક્ષસ સમજી ગયો કે અમારી બુમોથી આ બ્રાહ્મણો ઉપર કંઈ પરિણામ આવવાનું નથી, ત્યારે તેણે બ્રાહ્મણોને મારવાનું નક્કી કર્યું.
જેમ જેમ તેણે તે શિવભક્તોના જીવ લેવા માટે શસ્ત્ર ઉપાડ્યું કે તરત જ તેમના દ્વારા પૂજવામાં આવેલા પાર્થિવ લિંગની જગ્યાએ એક મોટા હિમપ્રપાત સાથેનો ખાડો દેખાયો અને તરત જ તે ખાડામાંથી ભગવાન શિવનું એક ભયાનક અને રૌદ્ર સ્વરૂપ દેખાયું. દુષ્ટોનો નાશ કરનાર અને સજ્જનોનું કલ્યાણ કરનાર ભગવાન શિવ આ પૃથ્વી પર મહાકાલ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા. તેણે રાક્ષસોને કહ્યું – ‘હે દુષ્ટો! તમારા જેવા હત્યારાઓ માટે જ હું ‘મહાકાલ’ પ્રગટ થયો છું.
આ રીતે, ધમકી આપતી વખતે, મહાકાલ ભગવાન શિવે તે રાક્ષસોને તેમના હુંકાર માત્ર થી ભસ્મ કરી નાખ્યા. તેમણે દૂષણની સેનાનો પણ નાશ કર્યો. અને કેટલાક પોતે જ ભાગી ગયા. આ રીતે ભગવાન શિવે દુષણ નામના રાક્ષસનો વધ કર્યો. જેમ સૂર્ય ઉગતાની સાથે જ અંધકાર દૂર થઈ જાય છે, તેવી જ રીતે ભગવાન આશુતોષ શિવને જોઈને બધા રાક્ષસ સૈનિકો ભાગી ગયા. દેવતાઓએ ખુશીથી દંદૂભિનાદ કરવા લાગ્યા. આકાશમાંથી ફૂલોનો વરસાદ કર્યો. તે શિવભક્ત બ્રાહ્મણોથી ખૂબ જ પ્રસન્ન થઈને ભગવાન શંકરે તેમને ખાતરી આપી કે ‘હું મહાકાલ મહેશ્વર તમારા પર પ્રસન્ન છું, તમે લોકો વરદાન માગો.’
મહાકાલેશ્વરની વાણી સાંભળીને ભક્તિથી ભરેલા પેલા બ્રાહ્મણોએ નમ્રતાપૂર્વક હાથ જોડીને કહ્યું- ‘દુષ્ટોને સજા કરનાર મહાકાલ! શંભો! તમે અમને આ સંસાર-સાગરમાંથી મુક્ત કરો. હે ભગવાન શિવ! તમે સામાન્ય લોકોના કલ્યાણ અને રક્ષણ માટે કાયમ અહીં બિરાજમાન થાઓ. પ્રભુ! જે મનુષ્ય તમને જુએ છે તેમને તમે હંમેશા બચાવો.’
ભગવાન શંકરે તે બ્રાહ્મણોને મોક્ષ આપ્યો અને તેમના ભક્તોની સુરક્ષા માટે તે ખાડામાં સ્થાયી થયા. તે ખાડાની આસપાસની લગભગ ત્રણ કિલોમીટરની જમીન લિંગના રૂપમાં ભગવાન શિવનું સ્થાન બની ગયું. આવા ભગવાન શિવ આ પૃથ્વી પર મહાકાલેશ્વર તરીકે પ્રખ્યાત થયા.
શિવભક્ત રાજા ચંદ્રસેન અને બાળકની વાર્તા
ઉજ્જયિની નગરીમાં શિવનો એક મહાન ભક્ત અને જિતેન્દ્રિય ચંદ્રસેન નામનો રાજા રહેતો હતો. તેમણે શાસ્ત્રોનો ગંભીરતાથી અભ્યાસ કર્યો અને તેમના રહસ્યોનું જ્ઞાન મેળવ્યું. તેમના સારા આચરણથી પ્રભાવિત થઈને, શિવના પાર્ષદો (ગણો)માં અગ્રણી (મુખ્ય) મણિભદ્ર રાજા ચંદ્રસેનના મિત્ર બન્યા. એક સમયે, મણિભદ્રજી રાજા પર ખૂબ પ્રસન્ન થયા અને રાજા ચંદ્રસેનને ચિંતામણિ નામનું એક મહાન રત્ન આપ્યું. તે મહામણિ કૌસ્તુભ મણિ સૂર્યની જેમ તેજસ્વી હતું. તે મહાન રત્ન જોયા, સાંભળ્યા અને મનન કર્યા પછી પણ, તેણીએ ચોક્કસપણે મનુષ્યોને સૌભાગ્ય આપ્યું.
અમૂલ્ય ચિંતામણી રાજા ચંદ્રસેનના ગળામાં શોભે છે એ જાણીને બધા રાજાઓમાં એ રત્નનો લોભ વધી ગયો. ચિંતામણિના લોભથી બધા રાજાઓ ક્રોધિત થવા લાગ્યા. તે રાજાઓએ પોતાની ચતુરંગિણી સેના તૈયાર કરી તે ચિંતામણિના લોભમાં ત્યાં આવ્યા. તે બધા રાજાઓ ચંદ્રસેન સામે એકઠા થયા હતા અને તેમની સાથે ભારે લશ્કરી દળ પણ હતું. તે બધા રાજાઓએ પરસ્પર ચર્ચા કરીને વ્યૂહરચના તૈયાર કરી અને રાજા ચંદ્રસેન પર હુમલો કર્યો. તે રાજાઓએ સૈનિકો સાથે ઉજ્જયિનીના ચાર દરવાજાને ચારે બાજુથી ઘેરી લીધા. પોતાની પુરીને ચારે બાજુથી સૈનિકોથી ઘેરાયેલું જોઈને રાજા ચંદ્રસેન મહાકાલેશ્વર ભગવાન શિવના શરણમાં પહોંચ્યા. તેઓએ શુદ્ધ હૃદયથી દ્રઢ નિશ્ચય સાથે ઉપવાસ અને ઉપાસના કરીને ભગવાન મહાકાલની પૂજા શરૂ કરી.
તે દિવસોમાં ઉજ્જયિનીમાં એક વિધવા ગ્વાલીન રહેતી હતી, જેને એક માત્ર પુત્ર હતો. તે આ શહેરમાં લાંબા સમયથી રહેતી હતી. તે તેના પાંચ વર્ષના છોકરા સાથે મહાકાલેશ્વર જોવા ગઈ હતી. છોકરાએ જોયું કે રાજા ચંદ્રસેન ત્યાં મહાકાલની ખૂબ ભક્તિથી પૂજા કરી રહ્યા છે. તેને રાજાની શિવ ઉપાસના ખૂબ જ આશ્ચર્યજનક લાગી. પૂજાને જોઈને તે મહાકાલને ભક્તિભાવથી પ્રણામ કરીને પોતાના ધામમાં પરત ફર્યા. તે ગ્વાલીન માતાની સાથે તેના બાળકે પણ કુતૂહલવશ મહાકાલની પૂજા નિહાળી હતી. તેથી, ઘરે પાછા આવ્યા પછી, તેણે પણ શિવની પૂજા કરવાનું વિચાર્યું. તેને એક સુંદર પથ્થર મળ્યો અને તે લાવ્યો અને તેને તેના નિવાસસ્થાનથી થોડા અંતરે બીજા કોઈના રહેઠાણ પાસે એકાંતમાં રાખ્યો.
મનમાં નક્કી કરીને તેણે તે પથ્થરને શિવલિંગ તરીકે સ્વીકારી લીધો. તેણે શુદ્ધ હૃદયથી, ભક્તિ સાથે, માનસિક રીતે સુગંધ, ધૂપ, દીવો, નૈવેદ્ય અને આભૂષણો વગેરે એકત્રિત કરીને તે શિવલિંગની પૂજા કરી. તે સુંદર પાંદડા અને ફૂલોથી વારંવાર પૂજા કર્યા પછી, તે બાળક વારંવાર ભગવાનના ચરણોમાં માથું નામાવવા લાગ્યો. બાળકનું મન ભગવાનના ચરણોમાં જોડાયેલું હતું અને તે ભાવપૂર્વક તેમની પૂજા કરતો હતો. તે જ સમયે, ગ્વાલિને તેના પુત્રને પ્રેમથી ભોજન માટે આમંત્રણ આપ્યું. બીજી તરફ બાળકનું મન શિવની પૂજામાં મગ્ન હતું, જેના કારણે તે બહારથી દુનિયાથી અલિપ્ત થઈ ગયો હતો. માતા દ્વારા વારંવાર બોલાવવા છતાં બાળક જમવા જતો ન હતો. ત્યારબાદ તેની માતા પોતે જ ઊભી થઈ અને ત્યાં આવી.
માતાએ તેના બાળકને પથ્થરની સામે આંખો બંધ કરીને બેઠેલા જોયા. તેણીએ તેનો હાથ પકડીને તેને વારંવાર ખેંચી લીધો, પરંતુ તેમ છતાં બાળક ત્યાંથી ઉભો ન થયો, જેના કારણે તેની માતા ગુસ્સે થઈ ગઈ અને તેને ખૂબ માર માર્યો. આટલી ખેંચતાણ અને માર મારવા છતાં પણ જ્યારે બાળક ત્યાંથી ન હટ્યું ત્યારે માતાએ પથ્થર ઉપાડીને ફેંકી દીધો હતો. તેણે તે શિવલિંગ પર બાળકે ચઢાવેલી સામગ્રીનો પણ નાશ કર્યો. શિવનો અનાદર જોઈને બાળક ‘હાય-હાય’ કહીને રડ્યો. ગુસ્સામાં ગ્વાલિને તેના પુત્રને ઠપકો આપ્યો અને તેના ઘરે પાછો ગયો. જ્યારે તે બાળકે જોયું કે તેની માતા દ્વારા ભગવાન શિવની પૂજાનો નાશ થયો છે, ત્યારે તે ખૂબ જ રડવા લાગ્યો. ભગવાન! ભગવાન! શિવ! બૂમો પાડતી વખતે તે અચાનક બેહોશ થઈ ગયો અને ધરતી પર પડ્યો. તેની આંખોમાંથી આંસુ વહી ગયા. થોડી વાર પછી જ્યારે તેને હોશ આવ્યો ત્યારે તેણે પોતાની બંધ આંખો ખોલી.
છોકરાએ આંખો ખોલ્યા પછી જે દૃશ્ય જોયું તેનાથી તે આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયો. ભગવાન શિવની કૃપાથી તે જગ્યાએ મહાકાલનું દિવ્ય મંદિર ઊભું થયું. રત્નોના તેજસ્વી સ્તંભો મંદિરને શણગારે છે. ભોંયતળિયે એક સ્ફટિક પથ્થરનો જડતર હતો. . તે મંદિરના વિશાળ દરવાજા, મુખ્ય દરવાજા સોનાના બનેલા હતા. એ મંદિરની સામે નીલમ અને હીરાથી બનેલા અનેક ચબુતરા હતા. તે ભવ્ય મંદિરની અંદર, મધ્ય ભાગમાં (ગભગૃહ) કરુણાવરુણાલય, ભૂતભવન, ભોલાનાથ, ભગવાન શિવનું રત્ન લિંગ બિરાજમાન હતું.
ગ્વાલિનના છોકરાએ ખૂબ જ ધ્યાનથી શિવલિંગ તરફ જોયું, તેના દ્વારા ચઢાવવામાં આવેલી તમામ પૂજા સામગ્રી તે શિવલિંગ પર પડેલી હતી. તે શિવલિંગ અને તેના દ્વારા આપવામાં આવતી પૂજા સામગ્રી જોઈને છોકરો ઊભો થઈ ગયો. તેને મનમાં ખૂબ જ આશ્ચર્ય થયું, પણ તે આનંદના સાગરમાં ડૂબકી મારવા લાગ્યો. તે પછી, તેણે શિવજીની ખૂબ પ્રશંસા કરી અને ફરીથી અને ફરીથી તેમના ચરણોમાં માથું મૂક્યું. તે પછી, જ્યારે સાંજ પડી ત્યારે, સૂર્યાસ્ત સમયે, છોકરો પેગોડામાંથી બહાર આવ્યો અને તેના નિવાસ સ્થાનને જોવા લાગ્યો. તેમનું નિવાસસ્થાન દેવોના રાજા ઈન્દ્ર જેવું સુંદર હતું. ત્યાંની દરેક વસ્તુ ટૂંક સમયમાં સોનેરી થઈ ગઈ, જે સ્થળને એક વિચિત્ર સુંદરતા આપી. પરમ તેજસ્વી વૈભવથી સર્વત્ર પ્રકાશ હતો. છોકરો તમામ પ્રકારના શણગારથી ભરેલા ઘરમાં પ્રવેશ્યો. તેણે જોયું કે તેની માતા સુંદર પલંગ પર સૂતી હતી. કિંમતી રત્નોના આભૂષણો તેના અંગોને શોભે છે. આશ્ચર્ય અને પ્રેમથી અભિભૂત થયેલા છોકરાએ તેની માતાને ખૂબ જ બળથી ઉઠાડી. તેમની માતાને પણ ભગવાન શિવની કૃપા પ્રાપ્ત થઈ હતી.
જ્યારે તે ગ્વાલિનએ આ બધુ જોયું તો તેના આનંદની કોઈ સીમા ન હતી. તે ભાવુક થઈ ગઈ અને તેના પુત્રને તેની છાતી લગાડ્યો. પોતાના પુત્ર તરફથી શિવની કૃપા પ્રસાદનું સંપૂર્ણ વર્ણન સાંભળીને ગ્વાલિને રાજા ચંદ્રસેનને જાણ કરી. ભગવાન શિવની ઉપાસનામાં સતત મગ્ન રહેતા રાજા ચંદ્રસેન પોતાની નિત્યક્રમ પૂર્ણ કરીને રાત્રે પહોંચી ગયા. તેણે ભગવાન શંકરને સંતુષ્ટ કરનાર ગ્વાલીન પુત્રની અસર જોઈ. ચારે બાજુથી ઉજ્જયિનીને ઘેરીને યુદ્ધ માટે ઊભેલા રાજાઓએ પણ સવારે જાસૂસોના મુખમાંથી એ અદ્ભુત કથા સાંભળી. આ વિચિત્ર ઘટના સાંભળીને બધા રાજાઓ આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા. એ રાજાઓએ ફરી પોતાની વચ્ચે ચર્ચા કરી. પરસ્પર વાતચીતમાં તેઓએ કહ્યું કે રાજા ચંદ્રસેન શિવના મહાન ભક્ત છે, તેથી તેમના પર વિજય મેળવવો ખૂબ મુશ્કેલ છે. તેઓ મહાકાલની નગરી ઉજ્જયિનીનું ધ્યાન રાખે છે, બધી રીતે નિર્ભય છે. જ્યારે આ શહેરનું નાનું બાળક પણ આટલું શિવભક્ત હોય ત્યારે રાજા ચંદ્રસેન પણ શિવના પરમ ભક્ત હોય તે સ્વાભાવિક છે. જો ભગવાન શિવ આવા રાજાનો વિરોધથી ચોક્કસ ક્રોધિત થશે. જો શિવ ક્રોધિત થશે, તો આપણે બધા નાશ પામીશું. એટલા માટે આપણે આ રાજા સાથે દુશ્મની ન કરીને સમાધાન કરવું જોઈએ, જેથી ભગવાન મહેશ્વરના આશીર્વાદ પણ પ્રાપ્ત થાય.
જે રાજાઓએ યુદ્ધ માટે ઉજ્જયિનીને ઘેરી લીધું હતું તેમના મન ભગવાન શિવના પ્રભાવથી પવિત્ર થઈ ગયા અને શુદ્ધ હૃદયથી દરેકે પોતાના શસ્ત્રો નીચે મૂક્યા. તેના મનમાંથી રાજા ચંદ્રસેન પ્રત્યે દ્વેષ નીકળી ગયો અને તેણે મહાકાલેશ્વરની પૂજા કરી. તે જ ક્ષણે, પરમ અદભૂત શ્રી હનુમાન ત્યાં પ્રગટ થયા. તેમણે બાળકને પોતાના હૃદયમાં લગાડ્યું અને રાજાઓ તરફ જોઈને કહ્યું – ‘રાજાઓ! તમારા અને અન્ય અવતારોને પણ ધ્યાનથી સાંભળો. હું જે કહું તે તમને બધાને ફાયદો થશે. તેમણે કહ્યું કે ‘ભગવાન શિવ સિવાય શરીર ધારકો માટે બીજી કોઈ ગતિ નથી, એટલે કે મહેશ્વરની કૃપા મેળવવી એ મોક્ષનું શ્રેષ્ઠ સાધન છે. આ ખૂબ જ સદ્ભાગ્યની વાત છે કે આ ગોપા કુમારે શિવલિંગના દર્શન કર્યા અને તેમાંથી પ્રેરણા લઈને સ્વયં શિવની આરાધના કરી. આ બાળકને કોઈ પણ પ્રકારનો લૌકિક કે વૈદિક મંત્ર નથી આવડતો, પરંતુ મંત્રનો ઉપયોગ કર્યા વિના તેણે ભક્તિ દ્વારા ભગવાન શિવની પૂજા કરી અને તેમને પામ્યો. આ બાળકે હવે ગોપ વંશની કીર્તિ વધારી છે અને શિવનો ઉત્તમ ભક્ત બની ગયો છે. ભગવાન શિવની કૃપાથી તે આ સંસારના તમામ સુખ ભોગવશે અને અંતે તેને મોક્ષ મળશે. આ બાળકના કુટુંબમાં, આઠમી પેઢીમાં, મહાન નંદનો જન્મ થશે અને અહીંથી જ નારાયણનો ઉદય થશે. ભગવાન નારાયણ નંદના પુત્ર તરીકે પ્રગટ થઈને તેઓ શ્રી કૃષ્ણના નામથી વિશ્વમાં ઓળખાશે. ભગવાન શિવના આશીર્વાદ પામેલા આ ગોપ બાળકને પણ ‘શ્રીકર’ ગોપના નામથી વિશેષ ખ્યાતિ મળશે.
શિવના પ્રતિનિધિ ભગવાન હનુમાને તેમની કૃપાથી બધા રાજાઓ સાથે રાજા ચંદ્રસેનને જોયા. તે પછી, ખૂબ આનંદ સાથે, તેમણે ગોપ બાળ શ્રીકરને શિવની પૂજા વિશે કહ્યું.
શ્રી હનુમાનજીએ ભગવાન શંકરને ખૂબ જ પ્રિય એવી પૂજા અને આચરણની પધ્ધતિનું વિગતવાર વર્ણન કર્યું. પોતાનું કાર્ય પૂર્ણ કર્યા પછી, તે બધા ભૂપાલો અને રાજા ચંદ્રસેન અને ગોપા બાળ શ્રીકર પાસેથી વિદાય લઈને તરત જ ત્યાં અદૃશ્ય થઈ ગયા. રાજા ચંદ્રસેનનો આદેશ મળતાં તમામ રાજાઓ પણ પોતપોતાની રાજધાનીઓમાં પાછા ફર્યા.
કહેવાય છે કે ભગવાન મહાકાલ ત્યારથી જ ઉજ્જયનીમાં બિરાજમાન છે. મહાકાલના અનંત મહિમાનું વર્ણન આપણા પ્રાચીન ગ્રંથોમાં જોવા મળે છે. મહાકાલને વાસ્તવિક રાજાના દેવતા માનવામાં આવે છે.
ધર્મ વિશેષ / શિવને પ્રસન્ન કરવાનો આ સૌથી સહેલો રસ્તો છે, શ્રાવણમાં ગમે ત્યારે કરી શકો છો
