તમે તે વિશાળ રેડિયો જોયા છે? અત્યારે તો બહુ જૂની વાત છે, પણ હૈદરાબાદમાં એક એવી દુકાન છે જ્યાં એ રેડિયો હજુ પણ બરાબર છે. તેથી જ દેશ-વિદેશમાંથી લોકો આ દુકાનમાં રેડિયો ફિક્સ કરાવવા આવે છે.
રેડિયોનો પણ જમાનો હતો. સમાચાર અને મનોરંજનનો એકમાત્ર સ્ત્રોત. ક્રેઝ એટલો બધો હતો કે દરેક કાર્યક્રમના પોતાના ખાસ ઓડિયન્સ હતા. રેડિયો શણગારીને અલમારી પર મુકવામાં આવશે અને લોકો તેની આસપાસ ઉમટી પડશે અને સાંભળશે. ક્રિકેટ કોમેન્ટ્રી હોય કે દૂર-દૂર, દેશ-વિદેશના સ્ટેશનો હોય, દરેકને સાંભળવા લોકો ઉત્સાહિત હતા. કોઈપણ સમાચારની પુષ્ટિ કરવા માટે ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો, “અમે આ રેડિયો પર સાંભળ્યું છે.”
સમય બદલાયો, રેડિયોનો યુગ પૂરો થયો નહીં, પણ એ ક્રેઝ નહોતો. મનોરંજન અને સમાચારના ઘણા સ્ત્રોત આવ્યા છે. હવે બધું મોબાઈલ પર થાય છે. રેડિયો હવે શહેરોમાં એફએમ સુધી સીમિત છે. હવે રેડિયોનો ઉપયોગ કારમાં એફએમ પર ગીતો અને પ્રસંગોપાત સમાચાર સાંભળવા પૂરતો મર્યાદિત છે.
બધા જૂના રેડિયો ક્યાં ગયા?
ભારતના દક્ષિણ રાજ્ય તેલંગાણાના હૈદરાબાદ શહેરમાં ઐતિહાસિક ચારમિનારથી થોડે દૂર છટ્ટા બજાર આવેલું છે. અત્યારે પણ બજાર ઘણો ઇતિહાસ ધરાવે છે. રોડ પરની દુકાનો નવી બની હોવા છતાં વચ્ચેના રસ્તા પર બનેલા દરવાજા જૂના સમયની યાદ અપાવે છે.
આ નવી દુકાનોમાં ‘મહેબૂબ રેડિયો સર્વિસ’ નામની દુકાન અસ્તિત્વમાં છે. આ દુકાન પર આવીને તમને ખ્યાલ આવશે કે સમય થંભી ગયો છે અને તમે મ્યુઝિયમમાં છો. આ દુકાનમાં મર્ફી, રેડિયો કોર્પોરેશન ઓફ અમેરિકા, એચએમવી, માર્કોની, ફિલિપ્સ, બ્રિટનનો પ્લે રેડિયો, જર્મનીનો ગ્રુન્ડિશ રેડિયો, વેસ્ટિંગ્સ હાઉસ રેડિયો, બુશ અને બીજા ઘણા બધા રેડિયો રાખવામાં આવ્યા છે. આમાંથી કેટલાક કામ કરવાની સ્થિતિમાં પણ છે.
હૈદરાબાદમાં આ એકમાત્ર દુકાન બાકી છે જ્યાં દેશ-વિદેશના લોકો તેમના જૂના રેડિયોનું સમારકામ કરાવવા આવે છે. મોટા રેડિયો, જે ડ્રાય બેટરીઓ, વાલ્વ સિસ્ટમ્સ ધરાવે છે અને અહીં રેડિયોને કેવી રીતે ઠીક કરવો તે જાણતા નથી.
દુકાનમાં રાખેલા રેડિયોને જોઈને ટેક્નોલોજી કેવી રીતે આગળ વધી છે તેની પણ ઝલક મળે છે. પહેલાના રેડિયોમાં મોટા સ્પીકર, કેટલાકમાં સ્પીકર અલગ રાખવામાં આવ્યા છે, રેડિયો પર ફ્રીક્વન્સી સિવાય રેડિયો સિલોન, વોઈસ ઓફ અમેરિકા વગેરે સ્ટેશનનું નામ પણ લખવામાં આવે છે. કેટલાક રેડિયોની બેટરી અલગ રાખવામાં આવી હતી, કેટલીક બદલવી પડી હતી, કેટલાક ડ્રાય સેલનો ઉપયોગ કર્યો હતો. ઘણા એવા હોય છે કે જેનું વજન 10 કિલોથી વધુ હોય છે.
મહેબૂબ રેડિયોનો ઇતિહાસ
દુકાનના માલિક મોહમ્મદ મોઇનુદ્દીન પણ જૂની શૈલીમાં રહે છે. મોબાઈલ ફોન સાથે ન રાખો, માત્ર એક બેઝિક લેન્ડલાઈન ફોન જે ઘણીવાર નુકસાન પામે છે. નમાઝના સમયે તે દુકાનનું શટર પછાડીને જતો રહે છે પણ તેને તાળું મારવાની જરૂર જણાતી નથી.
મોઇનુદ્દીન કહે છે કે આ દુકાન તેના પિતા શેખ મહેબૂબે 1910માં મોહલ્લા દબીરપુરામાં શરૂ કરી હતી. 1948માં તેને છટ્ટા બજારમાં ખસેડવામાં આવ્યું. તે સમયે હૈદરાબાદમાં નિઝામનું શાસન હતું. શેખ મહેબૂબ નળના પાઈપનો ધંધો કરતા હતા. તે મહારાષ્ટ્રના બોમ્બે (હાલ મુંબઈ)થી પાઈપો લાવીને હૈદરાબાદમાં વેચતો હતો.
ત્યાં એક દુકાનદારે તેને રેડિયો આપ્યો, જેની પાછળનો ઈરાદો એવો હતો કે વેચાય તો વેચી દે, નહીંતર પાછું. આમ શેખ મહેબૂબ પોતાની સાથે 40 કિલોનો રેડિયો લાવ્યો હતો. તે રેડિયો હૈદરાબાદમાં વેચાયો અને આ પ્રક્રિયા શરૂ થઈ.
આ કામમાં તેમને મહેબૂબ અલી ખાનનો સાથ મળ્યો, જેઓ ઉત્તર પ્રદેશના અલીગઢના રહેવાસી હતા પરંતુ હૈદરાબાદમાં તેમના સાસરિયાના ઘરે રહેતા હતા. તેઓ રેડિયોનું સારું જ્ઞાન ધરાવતા હતા અને તેમના સમયમાં જાણીતા રેડિયો મિકેનિક હતા. બંને મહેબૂબે સાથે મળીને આ દુકાન ખોલી હતી.
મોઇનુદ્દીન કહે છે કે તે સમયે તેની દુકાન સવારે સાત વાગ્યાથી મોડી રાત સુધી ખુલ્લી રહેતી હતી. તેનું કારણ એ હતું કે રેડિયો લોકપ્રિય બની ગયો હતો અને લોકો તેને મોટી સંખ્યામાં ખરીદતા હતા. આટલું જ નહીં જૂના રેડિયોને ઠીક કરાવવા માટે પણ લોકો ખૂબ આવતા હતા.
મોઇનુદ્દીનના મોટા ભાઈ મુજીબુદ્દીન પણ તેમના પિતાને તેમના કામમાં મદદ કરવા લાગ્યા. મોઇનુદ્દીનના કહેવા પ્રમાણે, તે સમય એવો હતો કે મહેબૂબ ખૂબ જ નાની ઉંમરે મિકેનિક પાસેથી રેડિયો બનાવવાનું શીખવા આવતો કારણ કે જો તે રેડિયોને કેવી રીતે ઠીક કરવો તે જાણતો હોત તો તેને ક્યાંય પણ રોજગારી મળી જતી.
દુકાનનું ગૌરવ હતું
મોઇનુદ્દીનના કહેવા પ્રમાણે, તેના પિતા નિઝામ હૈદરાબાદનો રેડિયો પણ ઠીક કરતા હતા. અવારનવાર તેઓ તેમના મહેલમાં રેડિયો બનાવવા અને શ્રદ્ધાંજલિ મેળવવા જતા, જેમાં બદામ પણ સાથે રહેતો. તે શ્રધ્ધાંજલી તે સમયે 5-7 રૂપિયા હતી, જે ચુપચાપ મહેલમાં લઈ જઈને દુકાને આવીને જોવી પડતી. અત્યારે પણ મોઇનુદ્દીને તેની દુકાનમાં તેના પિતા અને તત્કાલીન નિઝામનો ફોટો લગાવ્યો છે.
મહેમૂદ એન્જિનિયર હૈદરાબાદ સ્થિત કોર્પોરેટર છે. તે સમજાવે છે કે મહેબૂબ રેડિયો સર્વિસ નામની આ દુકાન હવે શહેરની ધરોહર છે. લોકો હજુ પણ દૂર દૂરથી સંપર્ક કરે છે. જેમની પાસે જૂના રેડિયો છે અને તેઓ તેને રિપેર કરાવવા માગે છે, તેઓ અહીં શોધ કરીને આવે છે.
મૂળભૂત રીતે જૂના રેડિયોના દરેક ભાગને બદલી શકાય છે. જેના કારણે આ દુકાન પર કોઈને કોઈ જુના રેડિયોમાંથી કોઈને કોઈ ભાગ જોવા મળે છે. દુકાનમાં ભરેલા જૂના તૂટેલા રેડિયો દૂરથી જંક જેવા લાગે છે, પરંતુ આ દરેક રેડિયોનો એક ઈતિહાસ છે.
ઘટતું મહત્વ
ધીરે ધીરે આ ઐતિહાસિક દુકાનનું મહત્વ ઘટી રહ્યું છે, દાનમાં ઘટાડો થઈ રહ્યો છે અને દુકાનમાં રેડિયો રિપેરિંગનું કામ ઘટી રહ્યું છે. પરંતુ તેમ છતાં, ઘણીવાર મોઇનુદ્દીન પાસેથી કેટલાક વિદેશી અથવા દેશના નાગરિક પહોંચે છે. ઘણી વખત તેઓ રેડિયોના ફોટા લાવે છે અને અહીં તેમને સમારકામ વિશે કહેવામાં આવે છે. અવારનવાર લંડન, અમેરિકા અને યુરોપના અન્ય દેશોના લોકો અહીં પહોંચે છે.
મોઇનુદ્દીન હવે સિત્તેર વર્ષથી વધુનો છે. હવે તે તેના પિતાની યાદમાં આ કાર્ય ચાલુ રાખે છે અને કહે છે કે જ્યાં સુધી તબિયત સાથ આપશે ત્યાં સુધી હું મારા પિતાને દરરોજ આ રીતે યાદ કરતો રહીશ.
