કોઈએ કહ્યું છે કે ‘પ્યાર ઔર જંગ મેં સબ કુછ જાયજ હૈ ‘ પરંતુ હકીકતમાં એવુ નથી યુદ્ધમાં દરેક વાત ન્યાયી નથી. દરેકના કેટલાક નિયમો હોય છે અને દરેક વ્યક્તિએ તે નિયમોનું પાલન કરવાનું હોય છે. વાસ્તવમાં આપણે બે દેશો વચ્ચેના યુદ્ધની વાત કરી રહ્યા છીએ.
જ્યારે પણ કોઈ બે દેશો વચ્ચે યુદ્ધ થાય છે અથવા યુદ્ધ જેવી સ્થિતિ સર્જાય છે ત્યારે આવી સ્થિતિમાં બંને દેશોએ કેટલાક નિયમોનું ધ્યાન રાખવાનું હોય છે. આ નિયમો એટલા માટે બનાવવામાં આવ્યા છે કે યુદ્ધ અથવા કોઈપણ સૈન્ય પ્રવૃત્તિ દરમિયાન માનવીય મૂલ્યો જળવાઈ રહે. કોઈપણ સૈનિક કે સામાન્ય નાગરિક સાથે અમાનવીય વ્યવહાર ન થવો જોઈએ. આ નિયમો જીનીવા સંમેલન તરીકે ઓળખાય છે.
યુદ્ધના નિયમોની જરૂરિયાત
19મી સદીના મધ્યભાગ પહેલા, વિશ્વભરના દુશ્મનો દ્વારા યુદ્ધના કેદીઓ અને યુદ્ધમાં ભાગ લેનારાઓ સાથે અમાનવીય વર્તન કરવામાં આવતું હતું. તેઓને વિવિધ રીતે ત્રાસ આપવામાં આવતો હતો. આ યાતનાઓને રોકવા માટે તે સમયે કોઈપણ પ્રકારનો આંતરરાષ્ટ્રીય કાયદો નહોતો. આવી સ્થિતિમાં, યુદ્ધ દરમિયાન ઘાયલોને મદદ કરવા અને યુદ્ધના કેદીઓ સાથે અમાનવીય વર્તનને રોકવા માટે રેડ ક્રોસના સ્થાપક હેનરી ડ્યુનાન્ટના પ્રયાસોને કારણે વર્ષ 1864માં જીનીવા સંમેલન અસ્તિત્વમાં આવ્યું હતું.
જીનીવા સંમેલન શું છે
1864 થી 1949 સુધી, સ્વિટ્ઝર્લેન્ડની રાજધાની જીનીવામાં ઘણી કોન્ફરન્સ યોજાઈ હતી, જેમાં વિશ્વના ઘણા દેશોએ ભાગ લીધો હતો. આ સંમેલનો દરમિયાન, આંતરરાષ્ટ્રીય સંધિઓની શ્રેણી બનાવવામાં આવી હતી જેથી યુદ્ધ દરમિયાન યુદ્ધ કેદીઓ અને સામાન્ય નાગરિકોના અધિકારોનું ઉલ્લંઘન ન થાય. આ સંમેલનોને જીનીવા સંમેલન કહેવામાં આવે છે. વિશ્વના 196 દેશો જીનીવા સંમેલન પર સહી કરે છે.
જીનીવા કન્વેન્શન 1864
પ્રથમ જીનીવા સંમેલન 22 ઓગસ્ટ 1864ના રોજ યોજાયું હતું. જેમાં યુદ્ધ દરમિયાન ઘાયલ થયેલા સૈનિકો અને બીમાર સૈનિકોની સારવારની વ્યવસ્થા કરવા પર સહમતિ સધાઈ હતી. ઘણીવાર જોયું કે સાંભળ્યું છે કે રેડક્રોસની ટીમ ઘાયલ સૈનિકો અને નાગરિકોની સારવાર માટે યુદ્ધના મેદાનમાં જાય છે. વાસ્તવમાં, જિનીવા સંમેલન દરમિયાન, એ વાત પર સહમતિ બની છે કે યુદ્ધ દરમિયાન કોઈપણ દેશ તબીબી કર્મચારીઓ, ધાર્મિક લોકો અને તબીબી પરિવહન પર હુમલો કરશે નહીં. વર્ષ 1864માં આ કરાર પર 12 દેશોએ હસ્તાક્ષર કર્યા હતા.
જીનીવા કન્વેન્શન 1906
બીજું જીનીવા સંમેલન 6 જુલાઈ 1906ના રોજ યોજાયું હતું. આ સંમેલનમાં દરિયાઈ યુદ્ધ અને તેની સંબંધિત જોગવાઈઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો. જેમાં દરિયામાં ઘાયલ, બીમાર અને જહાજના સૈનિકોની સુરક્ષા અને અધિકારો અંગે નિયમો બનાવવામાં આવ્યા હતા. આ જીનીવા સંમેલનમાં કુલ 35 દેશોએ ભાગ લીધો હતો.
જીનીવા કન્વેન્શન 1929
ત્રીજું જીનીવા સંમેલન 27 જુલાઈ 1929ના રોજ યોજાયું હતું. તેનું સત્તાવાર નામ યુદ્ધ કેદીઓની સારવારને લગતું સંમેલન હતું. જેમાં ખાસ કરીને યુદ્ધ કેદીઓ અંગેના નિયમોમાં સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો. જેમાં કોઈ પણ દેશે દુશ્મન દેશના સૈનિકો સાથે કેવો વ્યવહાર કરવો જોઈએ તેવા નિયમો બનાવવામાં આવ્યા હતા. જો તમે દુશ્મન દેશના સૈનિકને બંદી બનાવી લો, તો તેને સારવાર, ભોજન અને અન્ય વસ્તુઓ પ્રદાન કરવી જોઈએ. તેમજ યુદ્ધ કેદીઓ સાથે અમાનવીય વ્યવહાર ન કરવો જોઈએ અને યુદ્ધ કેદીઓને યુદ્ધ પૂરું થયા પછી તરત જ મુક્ત કરી દેવા જોઈએ.
જીનીવા કન્વેન્શન 1949
બીજા વિશ્વ યુદ્ધ દરમિયાનની ઘટનાઓમાંથી બોધપાઠ લઈને વર્ષ 1949માં ચોથું જિનીવા સંમેલન યોજાયું હતું. તેણે ત્રીજા જીનીવા સંમેલન દરમિયાન બનાવેલા નિયમોમાં સુધારો કર્યો. તેમાં કબજા હેઠળના પ્રદેશોમાં રહેતા નાગરિકોના અધિકારો વિશે વાત કરવામાં આવી હતી. આમાં, યુદ્ધ ક્ષેત્ર અને આસપાસના વિસ્તારોમાં નાગરિકો અને ઘાયલો માટે સુરક્ષા વ્યવસ્થા સુનિશ્ચિત કરવામાં આવી હતી.
જીનીવા સંમેલનમાં કેટલા દેશો સામેલ છે
વર્ષ 1864માં 12 દેશોએ જીનીવા કન્વેન્શન પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા. વર્ષ 1906 સુધીમાં 35 દેશો આ સંમેલનમાં જોડાયા હતા. આ પછી ધીમે ધીમે અન્ય દેશો પણ જીનીવા સંમેલનમાં જોડાયા. 1950ના દાયકામાં 50 દેશો, 1960ના દાયકામાં 48 દેશો, 1970ના દાયકામાં 20 દેશો, 1980ના દાયકામાં 20 દેશો, 1990ના દાયકામાં 26 દેશો અને 2000ના દાયકામાં 7 દેશો આ સંધિમાં જોડાયા હતા. અત્યાર સુધીમાં 196 દેશોએ આ સંધિ અપનાવી છે.
યુદ્ધના નિયમો
-યુદ્ધ દરમિયાન, નાગરિકો પર ક્યારેય હુમલો કરવો જોઈએ નહીં. સામાન્ય નાગરિકો પર હુમલો કરવો એ ગુનો છે
-બીમાર સૈનિકો પર હુમલો ન કરવો જોઈએ
-યુદ્ધ દરમિયાન તબીબી કર્મચારીઓ, ધાર્મિક લોકો અને તબીબી પરિવહન પર હુમલો ન કરવો જોઈએ.
-જો કોઈ દેશનો સૈનિક યુદ્ધ દરમિયાન બીજા દેશમાં ઘૂસી ગયો હોય અને બીજો દેશ તે સૈનિકની ધરપકડ કરે તો આવી સ્થિતિમાં તે સૈનિકને યુદ્ધ કેદી ગણવામાં આવે છે.
-દુશ્મન દેશ દ્વારા સૈનિકની ધરપકડ થતાં જ તેના પર જિનીવા સંમેલન અમલમાં આવે છે. સૈનિક સ્ત્રી હોય કે પુરુષ.
-યુદ્ધ કેદીની હત્યા કરવી અથવા તેના સ્વાસ્થ્ય પર ખરાબ અસર પડે તેવું કોઈ કૃત્ય કરવું એ ગુનો છે. જેને સંધિનો ભંગ ગણવામાં આવે છે.
-યુદ્ધ કેદી પર કોઈ પણ પ્રકારની દવાઓ કે અન્ય વસ્તુઓનો પ્રયોગ કરી શકાતો નથી, જેનાથી યુદ્ધ કેદીને કોઈ નુકસાન થાય.
-યુદ્ધ કેદીને જાહેર જનતા અથવા ભીડથી સુરક્ષિત રાખવું જોઈએ અને યુદ્ધ કેદી પર કોઈ બળનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ નહીં.
-જિનીવા કન્વેન્શન હેઠળ યુદ્ધ કેદીઓ સાથે અમાનવીય વ્યવહાર ન થવો જોઈએ. તેમની સાથે આદરપૂર્વક વર્તવું જોઈએ.
-દુશ્મન દેશના પકડાયેલા સૈનિકને કોઈપણ રીતે હેરાન કે શોષણ કરી શકાતું નથી. અને તેમને યોગ્ય સારવાર અને ખોરાક આપવો જરૂરી છે.
-યુદ્ધ કેદી સાથે કોઈપણ પ્રકારનો ભેદભાવ ન હોઈ શકે. તેને તમામ પ્રકારની કાયદાકીય સુવિધાઓ પૂરી પાડવામાં આવે છે. તેમને પોતાના દેશના લોકો સાથે વાત કરવાનો અધિકાર છે.
-યુદ્ધના કેદીને કોઈપણ રીતે ડરાવી શકાય નહીં. તેમ જ તેને અપમાનિત પણ કરી શકાય નહીં.
-દુશ્મન દેશના પકડાયેલા સૈનિકને તેનું નામ, લશ્કરી રેન્ક અને નંબર વિશે જ પૂછી શકાય છે. કોઈ પણ સંજોગોમાં યુદ્ધ કેદીને તેની જાતિ, ધર્મ કે જન્મ વિશે પૂછપરછ કરી શકાતી નથી.
-યુદ્ધ દરમિયાન ઘાયલ થયેલા સૈનિકની યોગ્ય સારવાર થવી જોઈએ. અને તેમના પર ફક્ત યુદ્ધ અપરાધ માટે જ કાર્યવાહી થઈ શકે છે, હિંસા કરવા માટે નહીં.
-યુદ્ધના અંતે, યુદ્ધ કેદીને તાત્કાલિક મુક્ત કરીને તેના દેશમાં મોકલવા જોઈએ.
-યુદ્ધ સમાપ્ત થયા પછી યુદ્ધ કેદીને રેડ ક્રોસને સોંપવામાં આવે છે. રેડ ક્રોસ તેને તેના દેશમાં મોકલે છે.
જીનીવા સંમેલનનું ઉલ્લંઘન
સામાન્ય રીતે યુદ્ધ દરમિયાન, રેડ ક્રોસની આંતરરાષ્ટ્રીય સમિતિ સર્વેલન્સની ભૂમિકા ભજવે છે. રેડ ક્રોસ એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે જોગવાઈઓનું તમામ પક્ષો દ્વારા પાલન કરવામાં આવે છે. જો જિનીવા કન્વેન્શનનો સભ્ય દેશ યુદ્ધ દરમિયાન આ નિયમોનું પાલન કરતું નથી, તો આંતરરાષ્ટ્રીય અદાલતો દ્વારા તેની સામેના યુદ્ધ ગુનાઓની તપાસ કરવામાં આવે છે. જો કોઈ વ્યક્તિ નિયમોનું ઉલ્લંઘન કરે છે, તો તેની સામે યુદ્ધ અપરાધો માટે કાર્યવાહી થઈ શકે છે.
વિંગ કમાન્ડર અભિનંદનની વાપસી
ભારત અને પાકિસ્તાન પણ જીનીવા સંમેલનના સભ્ય છે. વર્ષ 1971માં, ભારતે પાકિસ્તાનના યુદ્ધ કેદીઓને યુદ્ધના અંત પછી સુરક્ષિત રીતે તેમના દેશમાં પાછા મોકલીને જીનીવા સંમેલન પ્રત્યે તેની પ્રતિબદ્ધતા દર્શાવી હતી. આ દરમિયાન પાકિસ્તાની યુદ્ધ કેદીઓની સારવાર અને ભોજન સંબંધિત યોગ્ય વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી. એ જ રીતે જીનીવા કન્વેન્શનને કારણે પાકિસ્તાને વિંગ કમાન્ડર અભિનંદનને પણ ભારત પરત મોકલવા પડ્યા હતા.
