ચૂંટણી પંચ આજે બપોરે 3 વાગ્યે (શનિવાર – 16 માર્ચ, 2024) લોકસભા ચૂંટણીની તારીખોની જાહેરાત કરશે. આ સાથે જ રાજ્યો(ઓડિશા, સિક્કિમ, અરુણાચલ પ્રદેશ અને આંધ્ર પ્રદેશ)માં વિધાનસભા ચૂંટણીની તારીખો પણ જાહેર કરવામાં આવશે. ચૂંટણી પંચની આ જાહેરાત સાથે જ દેશભરમાં આચારસંહિતા લાગુ થઈ જશે.
આવી સ્થિતિમાં ચાલો જાણીએ શું છે ચૂંટણી આચારસંહિતા? તેનો અમલ કોણ કરે છે? આ સમયગાળા દરમિયાન કયું કામ અટકે છે અને કયું ચાલુ રહે છે.
આચારસંહિતા?
ચૂંટણી પંચે દેશમાં મુક્ત અને નિષ્પક્ષ ચૂંટણી કરાવવા માટે કેટલાક નિયમો બનાવ્યા છે. પંચના આ નિયમોને આચારસંહિતા કહેવામાં આવે છે. સરકાર, નેતાઓ અને રાજકીય પક્ષો માટે લોકસભા/વિધાનસભા ચૂંટણી દરમિયાન આ નિયમોનું પાલન કરવું મહત્વપૂર્ણ છે.
ચૂંટણી પંચ, સંસદ અને રાજ્ય વિધાનસભાઓની મુક્ત, ન્યાયી અને શાંતિપૂર્ણ ચૂંટણીઓનું આયોજન કરવા માટે ભારતના બંધારણના અનુચ્છેદ 324 હેઠળ તેની બંધારણીય ફરજો નિભાવવા માટે, કેન્દ્ર અને રાજ્યોમાં સત્તાધારી પક્ષો અને ચૂંટણી લડી રહેલા પક્ષો માટે જરૂરી છે. ખાતરી કરવા માટે ઉમેદવારો. એ પણ સુનિશ્ચિત કરવામાં આવે છે કે ચૂંટણી હેતુઓ માટે અમલદારશાહીનો દુરુપયોગ ન થાય. આચારસંહિતા લાગુ થતાંની સાથે જ ચૂંટણી પ્રક્રિયા પૂર્ણ ન થાય ત્યાં સુધી સરકારી કર્મચારીઓ ચૂંટણી પંચના કર્મચારી બની જાય છે. આચારસંહિતા એ તમામ રાજકીય પક્ષોની સંમતિથી અમલમાં મુકાયેલી સિસ્ટમ છે.
આચારસંહિતા ક્યાં સુધી અમલમાં રહેશે?
જ્યારે ચૂંટણી પંચ ચૂંટણીની તારીખો જાહેર કરે છે. તેની સાથે જ આચારસંહિતા અમલમાં આવે છે. આ વખતે આવતીકાલથી એટલે કે (16 માર્ચ, 2024)થી આચારસંહિતા અમલમાં આવશે. કારણ કે ચૂંટણી પંચ શનિવારે ચૂંટણીની તારીખો જાહેર કરશે. ચૂંટણી પ્રક્રિયા પૂર્ણ ન થાય ત્યાં સુધી આચારસંહિતા અમલમાં રહેશે. અથવા બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો જ્યાં સુધી ચૂંટણીના પરિણામો જાહેર ન થાય ત્યાં સુધી આચારસંહિતા અમલમાં રહે છે. ચૂંટણી પ્રક્રિયા પૂર્ણ થતાની સાથે જ આચારસંહિતા સમાપ્ત થઈ જાય છે.
સામાન્ય માણસને પણ લાગુ પડે છે
જો કોઈ સામાન્ય વ્યક્તિ આ નિયમોનું ઉલ્લંઘન કરશે તો તેની સામે પણ આચારસંહિતા હેઠળ કાર્યવાહી કરવામાં આવશે. આનો અર્થ એ છે કે જો તમે તમારા કોઈપણ નેતા માટે પ્રચારમાં વ્યસ્ત હોવ તો પણ તમારે આ નિયમો વિશે જાગૃત રહેવું પડશે. જો કોઈ રાજકારણી તમને આ નિયમોની બહાર કામ કરવાનું કહે, તો તમે તેને આચારસંહિતા વિશે જણાવીને તેમ કરવાની ના પાડી શકો છો. કારણ કે જો આમ કરતા જોવા મળે તો તાત્કાલિક કાર્યવાહી કરવામાં આવે છે. ઉલ્લંઘન માટે તમને અટકાયતમાં પણ લઈ શકાય છે.
સરકાર ટ્રાન્સફર-પોસ્ટિંગ કરી શકતી નથી
આચારસંહિતા લાગુ થયા બાદ સરકાર કોઈપણ સરકારી અધિકારી કે કર્મચારીની ટ્રાન્સફર-પોસ્ટિંગ કરી શકતી નથી. જો ટ્રાન્સફર ખૂબ જ જરૂરી બની ગયું હોય તો પણ ચૂંટણી પંચની સંમતિ વિના સરકાર આ નિર્ણય લઈ શકે નહીં. આ સમયગાળા દરમિયાન રાજ્યના મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર જરૂરિયાત મુજબ અધિકારીઓની ટ્રાન્સફર પોસ્ટિંગ કરી શકે છે.
રેલીનું આયોજન કરવા માટે પોલીસ સ્ટેશનમાં માહિતી આપવી પડશે.
પાર્ટીની સરઘસ કે રેલી કાઢવા માટે ઉમેદવારે ચૂંટણી પંચની પરવાનગી લેવી પડે છે. ઉમેદવારે આ માહિતી નજીકના પોલીસ સ્ટેશનને પણ આપવાની રહેશે. પોલીસ અધિકારીઓએ જાહેર સભા અને તેના સ્થાન વિશે માહિતી આપવાની હોય છે.
આચારસંહિતાનો ભંગ થાય તો શું થાય?
ચૂંટણી આચારસંહિતા લાગુ થયા બાદ ઘણા નિયમો પણ અમલમાં આવે છે. કોઈપણ રાજકારણી કે રાજકીય પક્ષ આ નિયમોનું ઉલ્લંઘન કરી શકે નહીં. આ ઉપરાંત એ પણ સુનિશ્ચિત કરવામાં આવે છે કે ચૂંટણી દરમિયાન ગુનાખોરી, ગેરરીતિ અને ભ્રષ્ટાચાર, લાંચ અને મતદારોને લલચાવવા, મતદારોને ડરાવવા અને ડરાવવા જેવી પ્રવૃત્તિઓ અટકાવવામાં આવે છે. તેમના ઉલ્લંઘનના કિસ્સામાં યોગ્ય પગલાં લેવામાં આવે છે.જો કોઈ વ્યક્તિ અથવા રાજકીય પક્ષ નિયમોનું પાલન ન કરે તો ચૂંટણી પંચ તેમની સામે પગલાં લઈ શકે છે. ઉમેદવારને ચૂંટણી લડવાથી પણ રોકી શકાય છે. તેમજ તેની સામે એફઆઈઆર પણ નોંધવામાં આવી શકે છે. જો દોષિત પુરવાર થાય તો ઉમેદવારને જેલના સળિયા પાછળ જવું પડી શકે છે.
આચારસંહિતા લાગુ થાય તે પહેલા જ કાર્યવાહી થઈ શકે છે
ચૂંટણી પંચ આચારસંહિતા લાગુ થાય તે પહેલા જ કાર્યવાહી કરી શકે છે. 2010 માં, ચૂંટણી પંચ સમક્ષ ફરિયાદ મળી હતી કે બસપાએ સરકારી પૈસાથી તેના ચૂંટણી પ્રતીક ‘હાથી’ની મૂર્તિઓ બનાવીને આદર્શ આચાર સંહિતાનું ઉલ્લંઘન કર્યું છે.
આ ફરિયાદ પર ચૂંટણી પંચે કહ્યું કે આચારસંહિતાની સમય મર્યાદા બહાર કોઈપણ રાજકીય પક્ષ દ્વારા સરકારી શક્તિ અને મશીનરીના કથિત દુરુપયોગ પર કાર્યવાહી કરી શકાય નહીં.
કમિશનના આ સ્ટેન્ડને કોમન કોઝ વિ. બીએસપીમાં દિલ્હી હાઈકોર્ટમાં પડકારવામાં આવ્યો હતો. આ કેસ સંબંધિત નિયમોની તપાસ કર્યા બાદ હાઈકોર્ટે પોતાનો નિર્ણય સંભળાવ્યો હતો. કોર્ટે કહ્યું હતું કે ચૂંટણી પંચ BSPના ચૂંટણી ચિન્હને અમાન્ય જાહેર કરી શકે છે.
ચૂંટણી ખર્ચમાં શું સામેલ છે?
ચૂંટણી ખર્ચમાં તે રકમનો સમાવેશ થાય છે જે ઉમેદવાર ચૂંટણી પ્રચાર દરમિયાન કાયદેસર રીતે ખર્ચે છે. જેમાં જાહેર સભાઓ, રેલીઓ, જાહેરાતો, પોસ્ટરો, બેનરો, વાહનો અને જાહેરાતો પરના ખર્ચનો સમાવેશ થાય છે. જનપ્રતિનિધિત્વ અધિનિયમ, 1951ની કલમ 77 હેઠળ, દરેક ઉમેદવારે નામાંકનની તારીખથી પરિણામની ઘોષણા સુધીના તમામ ખર્ચનો અલગ અને સચોટ હિસાબ જાળવવો જરૂરી છે. ઉમેદવારોએ ચૂંટણી પૂર્ણ થયાના 30 દિવસમાં તેમના ખર્ચની વિગતો ચૂંટણી પંચને સબમિટ કરવાની રહેશે. જો ઉમેદવારો ખોટી વિગતો રજૂ કરે છે તો ચૂંટણી પંચ તેમને કાયદાની કલમ 10 હેઠળ ત્રણ વર્ષ માટે ગેરલાયક ઠેરવી શકે છે.
આચારસંહિતા ક્યારે શરૂ થઈ?
1960માં કેરળ વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં સૌપ્રથમ આદર્શ આચારસંહિતા લાગુ કરવામાં આવી હતી, જેમાં ઉમેદવાર શું કરી શકે અને શું ન કરી શકે તેની વિગતો આપે છે. ચૂંટણી પંચે 1962ની લોકસભા ચૂંટણીમાં સૌપ્રથમ વખત તમામ રાજકીય પક્ષોને આ અંગે જાણ કરી હતી. આચારસંહિતા 1967ની લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓથી અમલમાં આવી હતી. ત્યારથી અત્યાર સુધી તેનું નિયમિત પાલન કરવામાં આવી રહ્યું છે. જો કે તેની માર્ગદર્શિકા સમયાંતરે બદલાતી રહે છે.
આ કામો પર કોઈ પ્રતિબંધ નથી?
સરકારી યોજના કે જેના પર આચારસંહિતા લાગુ થયા પહેલા કામ શરૂ થઈ ગયું છે. જે આચારસંહિતાના અમલ છતાં ચાલુ છે. જે યોજનાઓમાં લાભ કોને મળશે તે આચારસંહિતા લાગુ થયા પહેલા ઓળખી લેવામાં આવી છે, તે યોજનાઓ ચાલુ રહેશે. તે જ સમયે, મનરેગા જેવી પહેલેથી ચાલી રહેલી યોજનાઓ ચાલુ છે. જે નવી યોજનાઓ મંજૂર કરવામાં આવી છે અને તેના માટે ભંડોળ પણ મંજૂર કરવામાં આવ્યું છે તે ચાલુ રહેશે. તેમજ ડ્રાઇવીંગ લાયસન્સ, જાતિ-રહેઠાણ પ્રમાણપત્ર, જમીન રજીસ્ટ્રી જેવી કામગીરી આચારસંહિતા દરમિયાન પણ ચાલુ રહે છે.
આચારસંહિતા દરમિયાન કઈ ક્રિયાઓ પર પ્રતિબંધ છે?
ચૂંટણી સમયે, આચારસંહિતા હેઠળ, રાજકીય પક્ષો અને ઉમેદવારો શું કરી શકે અને શું ન કરી શકે તેની માહિતી આપવામાં આવે છે. આ એવી ક્રિયાઓ છે જે ચૂંટણીને પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે પ્રભાવિત કરી શકે છે.
આચારસંહિતા લાગુ થતાં સરકાર નવી યોજનાઓ અને નવી જાહેરાતો કરી શકતી નથી. ભૂમિપૂજન અને ઉદ્ઘાટન પણ થઈ શકશે નહીં.
ચૂંટણી પ્રચાર માટે સરકારી સંસાધનોનો ઉપયોગ કરી શકાશે નહીં. સરકારી વાહનો, બંગલા અને એરોપ્લેનનો ઉપયોગ પ્રતિબંધિત છે.
રાજકીય પક્ષોએ રેલી, સરઘસ કે સભાઓ માટે પરવાનગી લેવી પડશે.
ચૂંટણી દરમિયાન ધાર્મિક સ્થળો અને પ્રતીકોનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો નથી.
મતદારોને કોઈપણ રીતે લાંચ આપી શકાય નહીં.
આચારસંહિતા લાગુ થતાંની સાથે જ દિવાલો પર લખેલા તમામ પક્ષ સંબંધિત સૂત્રો અને પ્રચાર સામગ્રી દૂર કરવામાં આવે છે. હોર્ડિંગ્સ, બેનરો અને પોસ્ટરો પણ દૂર કરવામાં આવ્યા છે.
મતદારોને મતદાન મથકો સુધી લઈ જવા માટે વાહનો આપી શકાશે નહીં.
મતદાનના દિવસે અને તેના 24 કલાક પહેલા કોઈને પણ દારૂનું વિતરણ કરી શકાશે નહીં.
ચૂંટણીના કામ સાથે સંકળાયેલા કોઈપણ અધિકારીને કોઈપણ નેતા કે મંત્રીને તેની અંગત મુલાકાત કે નિવાસસ્થાને મળવાની મનાઈ છે.
કોઈપણ ઉમેદવાર કે પક્ષ પર અંગત હુમલા ન કરી શકાય.
કોઈપણ ચૂંટણી રેલીમાં ધર્મ કે જાતિના નામે વોટ માંગવામાં આવશે નહીં.
આદર્શ આચારસંહિતા લાગુ થયા પછી, પેન્શન ફોર્મ્સ સબમિટ કરી શકાતા નથી અને નવા રેશનકાર્ડ બનાવી શકાતા નથી
ધારાસભ્યો, સાંસદો અથવા વિધાન પરિષદના સભ્યો સ્થાનિક વિસ્તાર વિકાસ ફંડમાંથી નવું ભંડોળ બહાર પાડી શકતા નથી.
સરકારી ખર્ચે કોઈપણ નેતાના ઘરે ઈફ્તાર પાર્ટી કે અન્ય પાર્ટીઓનું આયોજન કરી શકાશે નહીં.
કોઈ નવું સરકારી કામ શરૂ નહીં થાય. કોઈપણ નવા કામ માટે ટેન્ડર બહાર પાડવામાં આવશે નહીં.
આદર્શ આચારસંહિતા લાગુ થયા બાદ મોટી ઈમારતોને મંજૂરી આપવામાં આવતી નથી.
મતદાનના દિવસે, મતદાન મથકથી 100 મીટરની ત્રિજ્યામાં ચૂંટણી પ્રચાર પર પ્રતિબંધ છે અને મતદાનના એક દિવસ પહેલા કોઈપણ સભા પર પ્રતિબંધ છે.
હથિયાર રાખવા માટે કોઈ નવું હથિયાર લાઇસન્સ નહીં હોય. BPL યલો કાર્ડ જારી કરવામાં આવશે નહીં.
આ પણ વાંચો:bs yeddyurappa/ભાજપના દિગ્ગજ નેતા બીએસ યેદિયુરપ્પા સામે જાતીય સતામણી મામલે Pocso હેઠળ નોંધાઈ FIR
આ પણ વાંચો: ગુજરાત/‘આતંકવાદીઓ તૈયાર છે, દેશમાં 26/11 જેવા સીરિયલ બ્લાસ્ટ”, ધમકીભર્યો ઈ-મેલ મોકલનારની ધરપકડ
આ પણ વાંચો: Vipul Chuadhry/વિપુલ ચૌધરીએ લીધો યુ ટર્ન, પાટીદાર સમાજ પર વિવાદીત નિવેદન બાદ માંગી માફી
