દેશનું પ્રથમ બજેટ ક્યારે થયું રજૂ, ભાગલા પછી રજૂ કરાયેલા બજેટમાં સૌથી વધુ ખર્ચ કયાં કરવામાં આવ્યો..જાણો..

First Budget: ભારતમાં દર વર્ષે રજૂ થતા બજેટને લઈને તમામ પ્રકારની ચર્ચાઓ થતી રહે છે. બાય ધ વે, દેશના આર્થિક સ્વાસ્થ્યનો હિસાબ, નાણા સંબંધિત સુધારા દ્વારા લાવવામાં આવે છે. પરંતુ આમાં લેવાયેલા નિર્ણયો અને જાહેરાતો પાછળનો આધાર રાજકારણ છે. આ ટ્રેન્ડ દર વર્ષે વધી રહ્યો છે.

રાજકીય મજબૂરી અને આકર્ષણના દાયરામાં રહીને, દરેક નાણામંત્રી આર્થિક વિકાસ અને સામાજિક સમાનતા વચ્ચે સંતુલન જાળવવાનો પ્રયાસ કરે છે, જેમાં ઉપલબ્ધ સંસાધનોની ફાળવણી હંમેશા એક મોટો પડકાર રહ્યો છે.

દેશનું પ્રથમ બજેટ

ભારતના પ્રથમ બજેટની વાત કરીએ તો દેશના વિભાજન પછી ઉભી થયેલી તમામ સમસ્યાઓ તેમાં સ્પષ્ટ દેખાતી હતી. ભારતનું પ્રથમ બજેટ નવેમ્બર 1947ના રોજ ડૉ. આર.કે. સન્મુખમ દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. આ એ સમય હતો જ્યારે સેના શરણાર્થીઓની મદદ સાથે પાકિસ્તાન તરફથી હુમલાનો સામનો કરી રહી હતી. પરિણામે દેશના પ્રથમ બજેટમાંથી 47 ટકા સંરક્ષણ ક્ષેત્રે ખર્ચ કરવો પડ્યો. કુલ ખર્ચની સરખામણીમાં નુકશાન 21 ટકા હતું.

અત્યાર સુધીમાં 26 નાણા મંત્રીઓ આ જવાબદારી સંભાળી

1947થી અત્યાર સુધીમાં 89 વખત બજેટ રજૂ કરવામાં આવ્યું છે. અત્યાર સુધીમાં 26 નાણા મંત્રીઓ આ જવાબદારી સંભાળી ચુક્યા છે. તેમાંથી 10 વખત મોરારજી દેસાઈએ બજેટ રજૂ કર્યું છે જે તમામ નાણા મંત્રીઓ કરતા વધુ છે. આ પછી પી. ચિદમ્બરમનું નામ આવે છે જેમણે 9 વખત, પ્રણવ મુખર્જી 7 વખત રજૂઆત કરી છે. વર્તમાન નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણ 5મી વખત બજેટ રજૂ કરશે. ખાસ વાત એ છે કે અત્યાર સુધી ચાર નાણા મંત્રીઓને વડાપ્રધાન બનવાની તક મળી છે.

બજેટને લઈને સૌથી ચોંકાવનારો આંકડો પણ સામે આવ્યો છે. છેલ્લા 14 વર્ષમાં, 37 એવા મંત્રાલયો અને વિભાગો છે જેમને બજેટમાં એક ટકાથી ઓછો હિસ્સો મળ્યો છે, જેમાં સામાજિક ન્યાય અને અધિકારિતા મંત્રાલય અને પરમાણુ ઊર્જા વિભાગનો સમાવેશ થાય છે. જયારે છેલ્લા એક દાયકામાં બજેટનો 50 ટકાથી વધુ હિસ્સો નાણાં અને સંરક્ષણ મંત્રાલયમાં ગયો છે. બજેટ 2022માં નાણા મંત્રાલયને 39 ટકા અને સંરક્ષણ મંત્રાલયને 13 ટકા મળ્યા હતા.

બજેટમાં મહિલાઓની ભાગીદારી

બજેટમાં મહિલાઓની ભાગીદારીની વાત કરીએ તો વર્ષ 2005-06માં બજેટમાં જેન્ડર આધારિત ફાળવણી શરૂ કરવામાં આવી હતી. 5% ભંડોળ મહિલાઓ પર આધારિત યોજનાઓમાં શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. ગયા વર્ષે આ ખર્ચ 4 ટકા જેટલો હતો. આ યોજનાઓ બે પ્રકારની છે, જેમાં પ્રથમ સંપૂર્ણપણે મહિલાઓ પર કેન્દ્રિત હતી અને બીજી મહિલાઓના વિકાસ માટે જરૂરી વસ્તુઓ સાથે સંબંધિત છે. વર્ષ 2022ના બજેટમાં જેન્ડર આધારિત બજેટના 84 ટકા અન્ય પ્રકારની યોજનાઓ પર ખર્ચ કરવાની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી.

નાણાકીય વર્ષ 2010 થી, સરકારના કુલ જીડીપીના 7 ટકા ટેક્સ છે. ત્યાર બાદ કર સિવાયની આવકનો હિસ્સો પણ 2 ટકાથી ઘટીને 1 ટકા પર આવી ગયો છે. વર્ષ 2023 માટે સરકારે ટેક્સ દ્વારા 9.6 ટકા આવકનો લક્ષ્યાંક રાખ્યો હતો.

આર્થિક વિકાસને સ્પષ્ટ કરે છે

વાર્ષિક નાણાકીય નિવેદન દર વર્ષે દેશના વધતા આર્થિક વિકાસને સ્પષ્ટ કરે છે. છેલ્લા 10 વર્ષમાં છ વખત બજેટે નજીવી જીડીપીને વધારે પડતો અંદાજ આપ્યો છે. જ્યારે 4 વખત બજેટ દ્વારા તેને ઓછું આંકવામાં આવ્યું છે. નોંધનીય છે કે નજીવી જીડીપી ત્યારે કહેવાય છે જ્યારે તે વર્તમાન ભાવ (વર્તમાન વર્ષની કિંમત) માં તમામ માલસામાન અને સેવાઓના મૂલ્યને માપે છે. જ્યારે જીડીપી તમામ માલસામાન અને સેવાઓનું મૂલ્ય બેઝ વર્ષના ભાવે જણાવે છે.

વર્ષ 2020-21માં જ્યારે કોરોના આવ્યો ત્યારે સરકારે તે વર્ષના બજેટમાં નજીવી જીડીપી 224.9 ટ્રિલિયન રૂપિયાનો અંદાજ લગાવ્યો હતો, પરંતુ વાસ્તવિક આંકડો 198 ટ્રિલિયન રૂપિયા આવ્યો હતો. લોકડાઉનને કારણે 12 ટકાનો ઘટાડો નોંધાયો હતો.

બજેટ અને શેરબજાર

બજેટના દિવસે દરેકની નજર શેરબજાર પર હોય છે. છેલ્લા 20 વર્ષના બજેટની વાત કરીએ તો તેને રજૂ કર્યા બાદ સેન્સેક્સ 11 વખત ડૂબ્યો છે જ્યારે 9 વખત તેજી જોવા મળી છે. વર્ષ 2021ના બજેટમાં મહત્તમ 5 ટકા થઈ ગયો હતો.

બજેટ શબ્દ, જે દેશની સામાજિક, આર્થિક અને મોટાભાગે રાજકીય દિશા નક્કી કરે છે, તે ફ્રેન્ચ ભાષામાંથી લેવામાં આવ્યો છે, તેનો અર્થ થાય છે ચામડાની બ્રીફકેસ. મોદી સરકાર આવતા પહેલા લોકોની નજર રેલ્વે બજેટ, વસ્તુઓના ભાવ અને ટેક્સ પર કરવામાં આવેલી જાહેરાતો પર ટકેલી હતી.

પરંતુ વર્તમાન સરકારે તેમાં ઘણા ફેરફારો કર્યા છે. હવે રેલ બજેટ અલગથી રજૂ કરવામાં આવતું નથી. વસ્તુઓની કિંમતો હવે GST કાઉન્સિલ દ્વારા નક્કી કરવામાં આવી છે. સામાન્ય લોકોમાં માત્ર ટેક્સ મુક્તિને લઈને ઉત્સુકતા છે. ગયા વર્ષે મહારાષ્ટ્ર, કર્ણાટક અને દિલ્હીમાં ‘બજેટ’ને ગૂગલ પર સૌથી વધુ સર્ચ કરવામાં આવ્યું હતું.

કયા મંત્રીએ કેટલી વાર રજૂ કર્યુ બજેટ