ઈઝરાયલ પર હુમલો કરનાર 'હમાસ' શું છે? તેના નેતાઓ કોણ છે અને ક્યાથી મદદ મળે છે?

સાત ઓક્ટોબરની સવારે હમાસે ઈઝરાયલ પર રોકેટ હુમલો કર્યો હતો, ત્યારબાદ બંને જૂથો વચ્ચે ફરી ભયાનક યુદ્ધ છેડાઈ ગયું છે. બંને તરફથી ગોળીબાર કરવામાં આવી રહ્યો છે અને ત્યાના સામાન્ય નાગરિકોની હત્યા થઈ રહી છે. મીડિયા રિપોર્ટ અનુસાર, હમાસે ઈઝરાયલ વિરુદ્ધ અત્યાર સુધીનો સૌથી આ મોટો હુમલો કર્યો છે. હુમલા બાદ હમાસના કેટલાક લડાકુ પણ ઈઝરાયલના કબજા હેઠળના વિસ્તારોમાં ઘૂસી ગયા હતા. હમાસ તરફથી એવું કહેવામાં આવ્યું હતું કે અમે જાહેર કરવા માગીએ છીએ કે “હવે બહુ થયું.”

હમાસ શું છે?

હમાસ (Hamas)નું આખું નામ હરકત અલ-મુકાવામા અલ-ઈસ્લામીયા(Harakat al-Muqawama al-Islamiya) એટલે કે ઈસ્લામિક રેઝિસ્ટન્સ મૂવમેન્ટ છે. હમાસ એ એક મૂવમેન્ટ અને પેલેસ્ટિનિયન વિસ્તારમાં બે પ્રમુખ રાજકીય પક્ષોમાંથી એક છે. આ પેલેસ્ટાઇનમાં રહેતા સુન્ની-ઇસ્લામિક લડાકુઓનું એક જૂથ છે, જેઓ ઈઝરાયલ દ્વારા કબજે કરેલા તેમના વિસ્તારોને ફરીથી મેળવવા માટે લડી રહ્યા છે. તેને રાષ્ટ્રવાદી સંગઠન તરીકે પણ જોવામાં આવે છે.

હમાસનો ઉદ્દેશ્ય ઈઝરાયલને હરાવવાનો અને તે વિસ્તારો પર કબજો કરવાનો છે જે વર્ષો પહેલા યુદ્ધ દરમિયાન ઈઝરાયલે તેની પાસેથી છીનવી લીધો હતો.

આ જંગમાં બંને તરફથી હજારો રોકેટ છોડવામાં આવ્યા છે. ઇઝરાયલે હમાસ સામે વારંવાર હવાઈ હુમલાઓ કર્યા છે અને ઈજિપ્ત સાથે મળીને પોતાની સુરક્ષા માટે 2007થી ગાઝા પટ્ટી પર નાકાબંધી લગાવી દીધી હતી.

હમાસ, ગાઝા પટ્ટી (Gaza Strip)માં 20 લાખ પેલેસ્ટિનિયનો પર શાસન કરે છે, પરંતુ જૂથ ઈઝરાયલ વિરૂદ્ધ સશસ્ત્ર પ્રતિકાર માટે જાણીતું છે.

અમેરિકા અને બ્રિટન સહિત અનેક દેશોએ પણ હમાસને ‘આતંકવાદી સંગઠન’ તરીકે નામ આપ્યું છે. 1997માં અમેરિકાએ હમાસને વિદેશી આતંકવાદી સંગઠન જાહેર કર્યું હતું.

હમાસની સ્થાપના કોણે કરી?

હમાસની સ્થાપના પેલેસ્ટિનિયન ધર્મગુરુ શેખ અહમદ યાસીન (Sheikh Ahmed Yassin) દ્વારા કરવામાં આવી હતી, જેઓ કાહિરા (Cairo)માં ઈસ્લામિક શિષ્યવૃત્તિ માટે પ્રારંભિક જીવન સમર્પિત કર્યા બાદ મુસ્લિમ બ્રધરહુડ (Muslim Brotherhood)ની સ્થાનિક શાખાઓમાં કાર્યકર બન્યા હતા.

શેખ અહમદ યાસીન

1960ના દાયકામાં મૌલવી શેખ અહમદ યાસીને વેસ્ટ બેંક અને ગાઝામાં ઉપદેશ આપ્યો અને ઈસ્લામ સંબંધિત ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરી.

1967માં 6 દિવસના યુદ્ધ બાદ ઈઝરાયલે વેસ્ટ બેંક અને ગાઝા પર કબજો કરી લીધો હતો.

મૌલવી શેખ અહમદ યાસીને ડિસેમ્બર 1987માં વેસ્ટ બેંક, ગાઝા અને પૂર્વ જેરૂસલેમ પર ઇઝરાયલના કબજાના વિરોધમાં ગાઝામાં બ્રધરહુડની રાજકીય પાંખ તરીકે હમાસની સ્થાપના કરી હતી.

તે સમયે હમાસનો ઈરાદો પેલેસ્ટિનિયન ઈસ્લામિક જેહાદ (PIJ)નો સામનો કરવાનો હતો. PIJ એક એવી સંસ્થા છે જેણે પેલેસ્ટિનિયનોના સમર્થનને બ્રધરહુડથી દૂર કરવાની ધમકી આપી હતી.

1988માં હમાસે તેનું ચાર્ટર પ્રકાશિત કર્યું, જેમાં ઇઝરાયલના વિનાશ અને ઐતિહાસિક પેલેસ્ટાઇનમાં ઇસ્લામિક સમાજની સ્થાપના માટે કહેવામાં આવ્યું હતું.

તેના ચાર્ટરમાં હમાસ વર્તમાન ઇઝરાયલને ઇસ્લામિક ભૂમિ તરીકે વર્ણવે છે અને યહૂદી રાજ્ય સાથે કોઈપણ કાયમી શાંતિને નકારી કાઢે છે.

ઈઝરાયલી સેનાએ 2004માં હમાસના સ્થાપક યાસીનની હત્યા કરી હતી.

હમાસે છ દિવસીય યુદ્ધ પહેલા સ્થાપિત “ગ્રીન લાઇન” સરહદ પર વચગાળાના પેલેસ્ટિનિયન રાજ્યને સ્વીકારીને 2017માં એક નવો દસ્તાવેજ પ્રકાશિત કર્યો, પરંતુ આ વખતે પણ ઇઝરાયલને માન્યતા આપવાનો ઇનકાર કર્યો.

આ દસ્તાવેજમાં એ વાત પર પણ ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે કે હમાસનો સંઘર્ષ યહૂદીઓ વિરુદ્ધ નથી પરંતુ “કબજે કરી રહેલા ઝિઓનિસ્ટ આક્રમણકારો” સામે છે. ઈઝરાયલે કહ્યું કે હમાસ દુનિયાને મૂર્ખ બનાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે.

હમાસનું નેતૃત્વ કોણ કરે છે, તેના નેતાઓ કોણ છે અને તેઓ ક્યાં રહે છે?

હમાસ પાસે અનેક નેતૃત્વ સંસ્થાઓ છે, જે વિવિધ રાજકીય, લશ્કરી અને સામાજિક કાર્યો કરે છે. હમાસની સામાન્ય નીતિ સલાહકાર સંસ્થા દ્વારા નક્કી કરવામાં આવે છે, જેને ઘણીવાર પોલિટબ્યુરો કહેવામાં આવે છે. સ્થાનિક સમિતિઓ ગાઝા અને પશ્ચિમ કાંઠામાં પાયાના મુદ્દાઓનું સંચાલન કરે છે.

ઈસ્માઈલ હનીયેહ (Ismail Haniyeh)

હાલમાં હમાસના રાજકીય વડા ઈસ્માઈલ હનીયેહ (Ismail Haniyeh) છે. તેમણે 2017માં લાંબા સમયથી નેતા ખાલેદ મેશાલનું સ્થાન લીધું. અહેવાલ અનુસાર, ઈસ્માઇલ હનીયેહ 2020થી કતારની રાજધાની દોહાથી હમાસ માટે કામ કરી રહ્યો છે કારણ કે ઈજિપ્તે ગાઝાની અંદર અને બહાર તેની હિલચાલ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો છે.

હમાસના નેતાઓએ 2011થી કતારમાં હાજરી સ્થાપિત કરી છે, જ્યારે પેલેસ્ટિનિયન શરણાર્થીઓએ તેમના અગાઉના યજમાન સીરિયા સાથેના અણબનાવને પગલે, સીરિયન ગૃહ યુદ્ધ પહેલાના બળવામાં ભાગ લીધો હતો. હમાસના કેટલાક વરિષ્ઠ વ્યક્તિઓ તુર્કીમાં જૂથની ઓફિસમાંથી કામ કરે છે.

યાહ્યા સિનવાર (Yahya Sinwar)

ગાઝામાં રોજબરોજની બાબતોની દેખરેખ હમાસના નેતા યાહ્યા સિનવાર દ્વારા કરવામાં આવે છે, જેઓ અગાઉ હમાસની લશ્કરી પાંખના વડા હતા. યાહ્યાએ બે ઇઝરાયલ સૈનિકોનું અપહરણ અને હત્યાનું કાવતરું ઘડવા બદલ ઇઝરાયલની જેલમાં 22 વર્ષની સજા ભોગવી છે. તે 2011માં હમાસ દ્વારા પકડાયેલા એક ઇઝરાયલી સૈનિકના બદલામાં મુક્ત કરાયેલા એક હજારથી વધુ પેલેસ્ટિનિયન કેદીઓમાંનો એક હતો.

મારવાન ઈસ્સા અને મોહમ્મદ દીફ (Marwan Issa and Mohammed Deif)

હમાસની લશ્કરી પાંખ, ઈઝ અદ-દિન અલ-કાસમ બ્રિગેડ, મારવાન ઇસ્સા અને મોહમ્મદ દીફ દ્વારા કમાન્ડ કરવામાં આવે છે. ઈઝરાયલની સેનાએ 2002ના હવાઈ હુમલામાં મિલિશિયાના સ્થાપક સાલાહ શેહદેહને મારી નાખ્યો હતો.

સાલેહ અલ-અરૌરી (Saleh al-Arouri)

સાલેહ અલ-અરૌરી કથિત રીતે હમાસની લેબનોન શાખાના પ્રમુખ છે. તેમણે 2021માં આંતરિક ચૂંટણીઓ પછી જૂથના બેસ્ટ બેંકનું નેતૃત્વ પણ સંભાળ્યું.

મેશાલ (Meshaal) અને સલામેહ કટાવી (Salameh Katawi)

હમાસના નેતા મેશાલને સ્થળાંતર કાર્યાલયનું નેતૃત્વ કરવા માટે પસંદ કરવામાં આવ્યા હતા અને જેલમાં બંધ હમાસ સભ્યોની બાબતોનું સંચાલન કરવા માટે સલામેહ કટાવીની પસંદગી કરવામાં આવી હતી.

હમાસને આર્થિક અને લશ્કરી મદદ ક્યાંથી મળે છે?

અમેરિકા દ્વારા હમાસને ‘આતંકવાદી સંગઠન’ તરીકે નિયુક્ત કર્યા બાદ તે સત્તાવાર સહાયથી વંચિત હતું.

અત્યારે ઈરાન હમાસના સૌથી મોટા સમર્થકોમાંથી એક છે. ઈરાન હમાસને નાણાં, હથિયાર અને તાલીમનું યોગદાન આપી રહ્યું છે. જોકે, સીરિયાના ગૃહયુદ્ધમાં વિરોધી પક્ષોને ટેકો આપ્યા બાદ ઈરાન અને હમાસ થોડા સમય માટે અલગ થઈ ગયા હતા. પરંતુ હાલમાં ઈરાન હમાસ, પીઆઈજે (Palestinian Islamic Jihad) અને અમેરિકા દ્વારા આતંકવાદી સંગઠનો તરીકે નિયુક્ત કરાયેલા અન્ય પેલેસ્ટિનિયન જૂથોને વાર્ષિક આશરે 100 મિલિયન ડોલર સહાય પૂરી પાડે છે.

ગાઝા પટ્ટી અને વેસ્ટ બેંક શું છે?

ગાઝા પટ્ટી અને બેસ્ટ બેંક બંને પેલેસ્ટિનિયન પ્રદેશો છે, જે મેન્ડેટ પેલેસ્ટાઈનનો ભાગ હતા. ઈઝરાયલે 1967માં છ દિવસીય યુદ્ધ દરમિયાન તેને કબજે કરી લીધો હતો. જો આપણે બંને વિસ્તારોને એકસાથે જોઈએ તો તેમાં 50 લાખથી વધુ પેલેસ્ટાઈન રહે છે.

ગાઝા પટ્ટી 140 ચોરસ માઇલ જમીન છે, જે ભૂમધ્ય સમુદ્રના કિનારે ઈઝરાયલના દક્ષિણ-પશ્ચિમ ખૂણામાં સ્થિત છે. તેની સરહદ દક્ષિણમાં ઈજિપ્ત સાથે પણ જોડાયેલી છે.

વેસ્ટ બેંક હાલમાં ઇઝરાયેલની અંદરનો વિસ્તાર છે, પરંતુ તે 2,173 ચોરસ માઇલ ગાઝા પટ્ટી કરતા ઘણો મોટો છે. પશ્ચિમ કિનારો ઇઝરાયલની પૂર્વ સરહદ સાથે જોર્ડન નદીના પશ્ચિમ કાંઠે અને મોટાભાગના મૃત સમુદ્ર (Dead Sea) સુધી વિસ્તરેલો છે. આ કારણથી તેનું નામ વેસ્ટ બેંક રાખવામાં આવ્યું.

જેરુસલેમના પવિત્ર શહેરને આંતરરાષ્ટ્રીય કાયદા દ્વારા બેસ્ટ બેંકનો ભાગ ગણવામાં આવે છે. ઇઝરાયલ અને પેલેસ્ટાઇન બંને દ્વારા પૂર્વ જેરૂસલેમને રાજધાની તરીકે દાવો કરવામાં આવે છે.

ઇઝરાયેલ એક દેશ બન્યો તે પહેલા સેંકડો વર્ષોથી ગાઝા પટ્ટી અને વેસ્ટ બેંક સંઘર્ષ ચાલી રહ્યો છે. આ વિસ્તારમાં રહેતા પેલેસ્ટિનિયનો ઇઝરાયલી પ્રતિબંધોને આધીન છે, તેઓ ઘણીવાર ભોજન, પાણી અને પુરવઠા માટે સહાય પર આધાર રાખે છે.