Bhutan King India Visit: ભારતના તેના પાડોશી દેશ ભૂટાન સાથે હંમેશા ખૂબ જ સૌહાર્દપૂર્ણ સંબંધો રહ્યા છે. જોકે ચીન સતત ભૂટાન પર રાજદ્વારી દબાણ લાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે. આ નીતિ હેઠળ જ ચીન ડોકલામ મુદ્દે ભૂટાનનો માધ્યમ તરીકે ઉપયોગ કરીને ભારત પર છવટ મેળવવાનો પ્રયાસ કરે છે.
દરમિયાન, ભૂટાનના રાજા જિગ્મે ખેસર નામગ્યેલ વાંગચુકની ભારત મુલાકાતથી દ્વિપક્ષીય સંબંધો વધુ મજબૂત બનશે. વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ 4 એપ્રિલે દિલ્હીમાં ભૂટાનના રાજા જિગ્મે ખેસર નામગ્યેલ વાંગચુક સાથે વાતચીત કરી હતી. આ દરમિયાન બંને વચ્ચે પરસ્પર હિતોને લગતા મુદ્દાઓ પર વિગતવાર ચર્ચા કરવામાં આવી હતી. બંનેએ એવા પરિમાણો પર પણ ચર્ચા કરી કે જેના દ્વારા દ્વિપક્ષીય સંબંધોને વધુ મજબૂત બનાવી શકાય. આ દરમિયાન વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ ભૂટાનના આર્થિક અને સામાજિક વિકાસમાં ભારતીય સહાયતા ચાલુ રાખવાની પ્રતિબદ્ધતાનો પુનરોચ્ચાર કર્યો હતો.
ભૂટાનના રાજાની મુલાકાતનું વ્યૂહાત્મક મહત્વ
બેઠક બાદ ખુદ વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ ટ્વિટ કરીને માહિતી આપી હતી. તેણે કહ્યું કે અમારા બંને વચ્ચે ખૂબ જ ઉષ્માપૂર્ણ અને અર્થપૂર્ણ વાતચીત થઈ. આ ટ્વીટમાં વડાપ્રધાન મોદીએ ડ્રુક ગ્યાલ્પોસનો પણ ઉલ્લેખ કર્યો હતો. તેમણે કહ્યું કે અમે અમારી ગાઢ મિત્રતા અને ભારત-ભૂતાન સંબંધોને નવી ઊંચાઈએ લઈ જવાના ડ્રુક ગ્યાલ્પોના વિઝનને ખૂબ મહત્વ આપીએ છીએ. વાસ્તવમાં, ડ્રુક ગ્યાલ્પોને ભૂટાનના રાજ્યના વડા કહેવામાં આવે છે, જે તે દેશના રાજાને આ પદવી મળે છે.
ભારત ભૂટાનના વિકાસમાં વિશ્વસનીય ભાગીદાર છે
ભૂટાનના રાજા જિગ્મે ખેસર નામગ્યેલ વાંગચુક પણ 4 એપ્રિલે જ રાષ્ટ્રપતિ દ્રૌપદી મુર્મુને મળ્યા હતા. આ દરમિયાન રાષ્ટ્રપતિએ કહ્યું કે ભારત તેના નજીકના મિત્ર અને પાડોશી ભૂટાનને મજબૂત સમર્થન આપવાનું ચાલુ રાખશે. આ સાથે રાષ્ટ્રપતિએ એમ પણ કહ્યું કે ભારત ભૂટાનની સરકાર અને લોકોની પ્રાથમિકતાઓ અનુસાર પરસ્પર ભાગીદારીને વધુ મજબૂત બનાવશે. રાષ્ટ્રપતિ દ્રૌપદી મુર્મુએ જણાવ્યું હતું કે આ વર્ષે ભૂટાન અલ્પ વિકસિત દેશ (LDC) શ્રેણીથી આગળ વધીને ઉચ્ચ આવક ધરાવતી અર્થવ્યવસ્થા બનવાના માર્ગ પર આગળ વધવા માટે તૈયાર છે. તેમણે કહ્યું કે આ યાત્રામાં ભારત ભૂટાનનું વિશ્વસનીય ભાગીદાર રહેશે.
દ્વિપક્ષીય સંબંધોમાં પ્રગતિની સમીક્ષા
ભારતે સ્વીકાર્યું છે કે ભૂટાનના રાજાની આ મુલાકાત મિત્રતા અને સહયોગના અનોખા સંબંધોને આગળ વધારવાનો સંકેત છે. ભારતીય વિદેશ મંત્રાલયે તેને દ્વિપક્ષીય સંબંધોમાં પ્રગતિની સમીક્ષા કરવાની તક ગણાવી છે. વિદેશ સચિવ વિનય ક્વાત્રાએ પીએમ મોદી અને ભૂટાનના રાજા વચ્ચેની વાતચીતની વિગતો આપી હતી. તેમણે કહ્યું કે આ મુલાકાત ભારત અને ભૂટાન વચ્ચે વિવિધ ક્ષેત્રોમાં સહયોગના અવકાશને વધુ વિસ્તારવા માટે એક બ્લુ પ્રિન્ટ તૈયાર કરે છે. વિદેશ મંત્રાલયે એક નિવેદનમાં કહ્યું હતું કે ભૂટાનના રાજાની મુલાકાત બંને દેશો વચ્ચે લાંબા સમયથી ઉચ્ચ સ્તરીય આદાનપ્રદાનની પરંપરા હેઠળ થઈ રહી છે.
ડોકલામના મુદ્દા પર પણ નજર છે
પીએમ મોદી અને ભૂટાનના રાજા વચ્ચેની વાતચીતમાં ડોકલામનો મુદ્દો પણ સામેલ હતો કે કેમ તેવા પ્રશ્નના જવાબમાં વિદેશ સચિવ વિનય ક્વાત્રાએ કહ્યું કે ભારત અને ભૂટાન સુરક્ષા સાથે જોડાયેલા દરેક મુદ્દા પર ગાઢ સંપર્કમાં છે. ચીન ભૂટાન પર પોતાનો પ્રભાવ વધારવા માટે સતત પ્રયાસ કરી રહ્યું છે. ભારત પૂર્વ સરહદ સાથે જોડાયેલા સ્થળોને લઈને પણ ચિંતિત છે. તાજેતરમાં એવા અહેવાલો પણ આવ્યા હતા કે ભૂટાનના વડા પ્રધાન લોટે શેરિંગે કહ્યું હતું કે ડોકલામ વિવાદના ઉકેલમાં ચીનની પણ ભૂમિકા છે. કેટલાક નિષ્ણાતો લોટ્ટે શેરિંગના નિવેદનને એવી રીતે જોઈ રહ્યા હતા કે ભૂતાનનો ઝુકાવ ચીન તરફ વધી રહ્યો છે. જો કે, આ બાબતો પર પૂર્ણવિરામ મૂકતા, ભૂટાન તરફથી એવો જવાબ આવ્યો કે સરહદ વિવાદ પર તેના વલણમાં કોઈ ફેરફાર થયો નથી. આવી સ્થિતિમાં ભૂટાનના રાજાની નવી દિલ્હી મુલાકાત ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.
ભૂટાનના રાજા રાષ્ટ્રપતિ દ્રૌપદી મુર્મુના આમંત્રણ પર 3 એપ્રિલે દિલ્હી પહોંચ્યા હતા. દિલ્હી એરપોર્ટ પર ખુદ વિદેશ મંત્રી એસ જયશંકરે ભૂટાનના રાજાનું સ્વાગત કર્યું હતું. આ બતાવે છે કે ભૂટાનના રાજાની આ મુલાકાત ભારત માટે કેટલી મહત્વપૂર્ણ છે. વિદેશ મંત્રી એસ જયશંકરે 3 એપ્રિલે સાંજે ભૂટાનના રાજા સાથે મુલાકાત કરી હતી. તેમણે કહ્યું હતું કે ભૂતાનના ભવિષ્ય માટે રાજા જિગ્મે ખેસર નામગ્યેલ વાંગચુકના વિઝન અને ભારત સાથે અનન્ય ભાગીદારીને મજબૂત બનાવવાની હંમેશા પ્રશંસા કરવામાં આવી છે.
ભૂટાન વ્યૂહાત્મક દ્રષ્ટિકોણથી મહત્વપૂર્ણ છે
હિમાલયનો દેશ ભૂટાન ભારત માટે વ્યૂહાત્મક રીતે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ દેશ છે. બંને દેશો વચ્ચે સંરક્ષણ અને સુરક્ષા સંબંધો વધુ મજબૂત બન્યા છે. પૂર્વીય ક્ષેત્રમાં ચીન સાથેના સરહદી વિવાદના દૃષ્ટિકોણથી ભૂટાનનું મહત્વ વધુ વધે છે. ડોકલામ પઠાર ભારતના વ્યૂહાત્મક હિતની દૃષ્ટિએ મહત્ત્વનો વિસ્તાર છે. 2017માં ડોકલામમાં ભારત અને ચીનના સૈનિકો વચ્ચે 73 દિવસ સુધી અથડામણની સ્થિતિ રહી હતી. ડોકલામ ટ્રાઇ-જંક્શન પર ભારત-ચીન વચ્ચેની અણબનાવ 2017 માં શરૂ થઈ હતી જ્યારે ચીન આ વિસ્તારમાં એક માર્ગને વિસ્તૃત કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું હતું, જે ભૂટાને તેનો દાવો કર્યો હતો. ત્યારે ભારતે ચીનના આ પ્રયાસનો જોરદાર વિરોધ કર્યો હતો. આ ઘટના બાદ ભારત અને ભૂટાન વચ્ચેના વ્યૂહાત્મક સંબંધોને વધુ મજબૂત બનાવવા પર ભાર મૂકવામાં આવી રહ્યો છે.
ચીન ભૂટાન પર સતત દબાણ કરી રહ્યું છે
જો કે, ભારત માટે ચિંતા ત્યારે વધી જ્યારે ઓક્ટોબર 2021 માં, ભૂટાન અને ચીને તેમના સરહદ વિવાદને ઉકેલવા માટે વાટાઘાટો ઝડપી બનાવવાનું નક્કી કર્યું અને આ માટે ‘ત્રણ તબક્કાના કાર્ય યોજના’ પર કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા. ભૂટાન ચીન સાથે 400 કિમીથી વધુની સરહદ ધરાવે છે અને બંને દેશોએ વિવાદને ઉકેલવા માટે 24 રાઉન્ડથી વધુ સરહદી વાટાઘાટો કરી છે. ભારત ઇચ્છે છે કે ભૂટાન અને ચીન વચ્ચેના સરહદી વિવાદનો જે પણ ઉકેલ મળે તે ભારતીય હિતોને નુકસાન ન પહોંચાડે. જો ચીન આવો કોઈ પ્રયાસ કરશે તો તે ભારતના દૃષ્ટિકોણથી યોગ્ય નથી. આ જ કારણ છે કે ભારત સતત પોતાની ચિંતાઓ ભૂટાન સુધી પહોંચાડી રહ્યું છે. અગાઉ વિદેશ સચિવ વિનય ક્વાત્રા આ વર્ષે જાન્યુઆરીમાં ભૂટાનની મુલાકાતે ગયા હતા. આ દરમિયાન તેઓ વડાપ્રધાન અને વિદેશ મંત્રીને મળ્યા અને ભૂટાનને ડોકલામ સંબંધિત જોખમો વિશે જાણકારી આપી.
ભૂતાન-ચીન મંત્રણા પર ભારતની નજર
હિમાલયનો દેશ ભૂતાન, ભારત અને ચીન વચ્ચે આવેલો છે. ભારત માટે સરહદ વિવાદના ઉકેલ માટે ભૂટાન અને ચીન વચ્ચે ચાલી રહેલી વાતચીત પર નજીકથી નજર રાખવી જરૂરી છે. વાસ્તવમાં, પરસ્પર સમજણ મુજબ, ચીન ઉત્તરમાં તેના પ્રદેશનો કેટલોક ભાગ ભૂટાનને આપી શકે છે અને તેના બદલામાં ભૂટાન તેના પશ્ચિમ વિસ્તારનો કેટલોક ભાગ ચીનને આપી શકે છે. ડોકલામનો ભાગ પણ ભૂટાનના આ વિસ્તારમાં આવે છે. આવી સ્થિતિમાં જો ચીન કોઈક રીતે ડોકલામ પર કબજો જમાવી લે છે તો ચીન માટે ઉત્તર-પૂર્વીય હિસ્સા સુધી પહોંચવામાં સરળતા રહેશે. આ વિસ્તાર ચિકન્સ નેક વિસ્તાર હેઠળ આવે છે, જેને સિલીગુડી કોરિડોર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. ભૂટાન સરહદ વિવાદના ઉકેલમાં ડોકલામના વિસ્તારો પર ચીનના નિયંત્રણને સ્વીકારે તે ભારતને પસંદ નથી. જો આવું થાય તો બેઇજિંગને ભારત પર રાજદ્વારી ફાયદો મળી શકે છે.
હાઇડ્રોપાવર સહકાર દ્વિપક્ષીય સંબંધોનો પાયાનો પથ્થર છે
એ પણ હકીકત છે કે ભૂતાન માટે ભારતનું મહત્વ અન્ય કોઈ પણ દેશ કરતાં ઘણું વધારે છે. ભારત લાંબા સમયથી ભૂટાનનું સૌથી મોટું વેપારી ભાગીદાર રહ્યું છે. ભુતાનમાં પણ ભારતનું મોટા પાયે રોકાણ છે. બંને દેશો વચ્ચેના પરસ્પર સંબંધોને મજબૂત કરવા માટે હાઇડ્રોપાવર સહયોગ એક મહત્વપૂર્ણ કડી છે. આપણે કહી શકીએ કે જળવિદ્યુત પરિયોજના એ ભારત-ભૂતાન સંબંધોનો પાયાનો પથ્થર છે. ભારત અને ભૂટાન ગયા વર્ષે 600 મેગાવોટ ખોલોંગછુ હાઇડ્રો ઇલેક્ટ્રીક પ્રોજેક્ટ લિમિટેડ (KHEL) પર કામ ઝડપી બનાવવા સંમત થયા હતા. આ પ્રોજેક્ટ 2025 સુધીમાં પૂર્ણ થવાની ધારણા છે. ભુતાનના વિકાસમાં સૌથી મોટો ભાગીદાર ભારત માત્ર ભૂટાનનો સૌથી મોટો વેપારી ભાગીદાર નથી, પણ ભૂટાનના વિકાસમાં મદદ કરવામાં સૌથી મોટો સહયોગી પણ છે. ભારતે ગ્યાલસંગ ઈન્ફ્રા પ્રોજેક્ટ માટે 2 અબજ રૂપિયાની નાણાકીય સહાય આપી છે. આ અંતર્ગત, ભુતાનમાં ભારતના રાજદૂત સુધાકર દેલાએ ફેબ્રુઆરીના અંતમાં પ્રોજેક્ટ ડિરેક્ટરને રૂ. 1 બિલિયનની ગ્રાન્ટ સહાયનો પ્રથમ હપ્તો રજૂ કર્યો હતો. ગ્યાલસુંગ પ્રોજેક્ટ ભૂટાનના ભવિષ્ય માટે મજબૂત પાયો બનાવવા માટે ભૂટાનના રાજા દ્વારા એક પહેલ છે અને ભારત આમાં સક્રિયપણે મદદ કરી રહ્યું છે.
