વિશ્વ 4 યુદ્ધના ભરડામાં, શાંતિના રક્ષણકર્તા UNSC પર ઉઠ્યા સવાલ, ભારત કરી રહ્યું છે માંગ

ઈરાને શનિવારે મધ્યરાત્રિએ ઈઝરાયેલ પર 300થી વધુ બેલિસ્ટિક મિસાઈલો અને ડ્રોનથી હુમલો કર્યો હતો. ઈઝરાયેલનો દાવો છે કે તેની ડિફેન્સ સિસ્ટમ આયર્ન ડોમે તમામ મિસાઈલોનો નાશ કર્યો છે. અમેરિકા અને બ્રિટને પણ કેટલીક ઈરાની મિસાઈલોને તોડી પાડી હતી. ઈરાનના આ પગલા બાદ વિશ્વમાં વિવિધ યુદ્ધ મોરચા ખુલ્યા છે અને યુદ્ધના આ સમયગાળામાં વૈશ્વિક વિશ્વ વિવિધ ભાગોમાં વહેંચાયેલું જોવા મળી રહ્યું છે.

વિશ્વમાં યુદ્ધના ચાર મોરચા ખુલી ગયા છે, જેમાં રશિયા અને યુક્રેન વચ્ચે યુદ્ધ ચાલી રહ્યું છે, જ્યારે એક તરફ ઈઝરાયેલ હમાસ સાથે લડી રહ્યું છે અને બીજી તરફ હવે ઈરાન સામે છે. તે જ સમયે, યમનમાં સાઉદી અરેબિયાની ઈરાન સાથે અલગ લડાઈ છે. યુદ્ધના આ યુગમાં એ પણ સવાલો ઉઠાવવામાં આવી રહ્યા છે કે શાંતિ સ્થાપવા માટે સ્થપાયેલી વૈશ્વિક સંસ્થા સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સુરક્ષા પરિષદ (UNSC) આ યુદ્ધના યુગમાં શું કરી રહી છે અને તેની ભૂમિકા કેટલી અસરકારક રહી છે? આ સવાલનો જવાબ સમજતા પહેલા ચાલો જાણીએ કે દુનિયામાં યુદ્ધના ચાર મોરચા કેવી રીતે ખુલ્યા છે.

1. રશિયા-યુક્રેન યુદ્ધઃ આ યુદ્ધ ફેબ્રુઆરી 2022માં શરૂ થયું હતું, જેમાં બંને તરફથી અત્યાર સુધીમાં હજારો લોકોના મોત થયા છે. આ યુદ્ધમાં યુક્રેનના ઘણા શહેરો બરબાદ થઈ ગયા હતા, જ્યારે રશિયાને પણ આ દરમિયાન ભારે નુકસાન થયું હતું. આ યુદ્ધે લાખો લોકોના જીવ લીધા છે અને વિશ્વભરની અર્થવ્યવસ્થાને અસર કરી છે. યુક્રેનમાં લાખો લોકો બેઘર બન્યા અને શહેરો બરબાદ થયા પરંતુ યુદ્ધ હજુ પણ ચાલુ છે.

વાસ્તવમાં, રશિયા અને યુક્રેન વચ્ચેના સંબંધોમાં તણાવ 2021 થી આવવા લાગ્યો હતો, ત્યારબાદ તે સ્પષ્ટ થઈ ગયું હતું કે પુતિન કોઈપણ સમયે યુક્રેન પર સૈન્ય હુમલો કરી શકે છે. ફેબ્રુઆરી 2022માં રશિયા-યુક્રેન વાટાઘાટો નિષ્ફળ જતાં કટોકટી વધુ ઘેરી બની હતી. 21 ફેબ્રુઆરીના રોજ, પુતિને યુક્રેનના બે રાજ્યો ડોનેત્સ્ક અને લુહાન્સ્કને સ્વતંત્ર જાહેર કર્યા અને આનાથી બંને દેશો વચ્ચે તણાવ વધ્યો. યુક્રેને વિરોધ કર્યો અને ઓસ્ટ્રેલિયા, ફ્રાન્સ, અમેરિકા સહિતના ઘણા દેશો તેની સાથે આવ્યા. પરિણામ એ આવ્યું કે બંને દેશો વચ્ચે યુદ્ધ ફાટી નીકળ્યું.

2. ઇઝરાયેલ-હમાસ યુદ્ધ : ઇઝરાયેલ અને હમાસ વચ્ચેનું યુદ્ધ 7 ઓક્ટોબર, 2023 ના રોજ શરૂ થયું, જ્યારે હમાસ ઇઝરાયેલમાં પ્રવેશ્યું, સેંકડો લોકોની હત્યા કરી અને 200 થી વધુ લોકોને બંધક બનાવ્યા. આ પછી ઇઝરાયલે હમાસ સામે યુદ્ધની જાહેરાત કરી હતી જે હજુ પણ ચાલુ છે. આ યુદ્ધમાં અત્યાર સુધીમાં હજારો લોકોના મોત થયા છે જ્યારે ગાઝા પટ્ટીમાં સેંકડો ઈમારતો જમીનદોસ્ત થઈ ગઈ છે.

3. સાઉદી વિરુદ્ધ ઈરાન : સાઉદી અરેબિયા અને ઈરાન વચ્ચેના વિવાદનું સાચું કારણ ઈસ્લામિક સાંપ્રદાયિકતા છે. ઈરાન શિયા બહુમતી ધરાવતો દેશ છે, જ્યારે સાઉદી અરેબિયાને સુન્ની ઈસ્લામનું ધાર્મિક ઘર માનવામાં આવે છે. સાંપ્રદાયિક દુશ્મનાવટ પાછળથી બંને દેશો વચ્ચે પ્રાદેશિક આધિપત્ય માટેના સંઘર્ષમાં ફેરવાઈ ગઈ. એક તરફ અમેરિકા અને બ્રિટન જેવા પશ્ચિમી દેશો સાઉદી અરેબિયાના પક્ષમાં છે તો બીજી તરફ ચીન અને રશિયા સતત ઈરાનને સમર્થન આપી રહ્યા છે. 2016માં સાઉદી અરેબિયાએ એક શિયા ધાર્મિક નેતાને ફાંસી આપી હતી, ત્યાર બાદ બંને દેશોએ પોતાના રાજદ્વારી સંબંધો સમાપ્ત કર્યા હતા. ફાંસી બાદથી સાઉદી અરેબિયા અને ઈરાન વચ્ચે ભારે તણાવ છે. સાઉદી અરેબિયાએ વારંવાર આરોપ લગાવ્યો છે કે હુથી વિદ્રોહીઓ ઈરાનની મદદથી તેના પર હુમલો કરી રહ્યા છે.

4. ઈઝરાયેલ-ઈરાન યુદ્ધ: ઈરાને શનિવારે મધ્યરાત્રિએ ક્રુઝ અને 300 થી વધુ બેલિસ્ટિક મિસાઈલો અને ડ્રોન વડે ઈઝરાયેલ પર જોરદાર હુમલો કર્યો. સીરિયામાં ઈરાની કોન્સ્યુલેટ ઈમારત પર ઈઝરાયેલના હુમલામાં તેહરાનના બે ટોચના કમાન્ડર માર્યા ગયાના થોડા અઠવાડિયા પછી આ વળતો હુમલો થયો છે. ઈરાનના આ હુમલા બાદ ઈરાન અને ઈઝરાયેલ વચ્ચે યુદ્ધનો નવો મોરચો ખુલ્યો છે.
સુરક્ષા પરિષદનું કામ શું છે

જ્યારે યુદ્ધ એક મોરચે અટકતું નથી ત્યારે બીજો મોરચો ખુલે છે. યુદ્ધના આ યુગમાં સવાલ એ ઊભો થાય છે કે સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સુરક્ષા પરિષદ શું કરી રહી છે? યુએન સુરક્ષા પરિષદ પણ શાંતિ સ્થાપવામાં મદદ કરે છે. આ રાજદ્વારી વાટાઘાટો કરે છે, જેમાં બે દેશો એકસાથે આવીને વાત કરી શકે છે. વાટાઘાટો ઉપરાંત, તેની પાસે નિયંત્રણો લાદવાની સત્તા પણ છે. આ સંસ્થા પીસકીપીંગ મિશન દરમિયાન પણ બળનો ઉપયોગ કરી શકે છે, પરંતુ આ બધું હોવા છતાં યુએન કંઈ કરી શકે તેવી સ્થિતિમાં નથી એવું લાગે છે.

ભારત પાસે નથી વીટો

યુનાઇટેડ નેશન્સ સિક્યુરિટી કાઉન્સિલ (UNSC) એ UN ના 6 મુખ્ય અંગોમાંથી એક છે જેમાં 5 દેશો, અમેરિકા, રશિયા, ચીન, ફ્રાન્સ અને બ્રિટન સ્થાયી સભ્યો છે. આ દેશો પાસે વીટો પાવર છે અને એવો આક્ષેપ કરવામાં આવ્યો છે કે આ દેશોના કારણે UN અથવા UNACમાં જરૂરી સુધારા શક્ય નથી, કારણ કે જો એક સભ્ય પણ દરખાસ્તને વીટો કરે તો તેને પસાર કરી શકાતો નથી. એ મોટી વિડંબના છે કે ભારત જેવા લોકશાહી અને બહુપક્ષીય દેશ પાસે આજ સુધી વીટો નથી, જ્યારે સરમુખત્યારશાહી માટે જાણીતા રશિયા અને ચીન જેવા દેશો પાસે આ વીટો છે. આવી સ્થિતિમાં, જ્યારે પણ કોઈ પ્રસ્તાવ તેમની પસંદગીનો નથી, ત્યારે તે તરત જ તેને વીટો કરી દે છે. આનું સ્પષ્ટ ઉદાહરણ ત્યારે જોવા મળ્યું જ્યારે ભારતે આતંકવાદી મૌલાના મસૂદ અઝહરને આતંકવાદી જાહેર કરવાનો પ્રસ્તાવ રજૂ કર્યો, પરંતુ ચીને તેનો વીટો કર્યો.

વીટો પાવર શક્તિશાળી માનવામાં આવે છે કારણ કે જો પાંચ સભ્યોમાંથી કોઈ એક તેનો ઉપયોગ કરે છે, તો દરખાસ્ત નામંજૂર થઈ જાય છે. જો કોઈ દરખાસ્તને વીટો કરીને રદ કરવામાં આવે છે, તો તે દરખાસ્ત ઓછામાં ઓછા 6 મહિના સુધી ફરીથી લાવી શકાતી નથી. એટલું જ નહીં, તેને વધુ ત્રણ મહિના માટે લંબાવી શકાય છે.

UNAC ની ભૂમિકા પર પ્રશ્નો

ઈરાન દ્વારા ઈઝરાયેલ પરના હુમલા બાદ UNAC એ ઈમરજન્સી મીટીંગ બોલાવી જે લગભગ દોઢ કલાક સુધી ચાલી પરંતુ શાંતિની અપીલ સિવાય આ મીટીંગમાંથી વધુ કંઈ બહાર ન આવ્યું. આવી જ સ્થિતિ ઇઝરાયલ-હમાસ યુદ્ધ અને રશિયા-યુક્રેન યુદ્ધ દરમિયાન જોવા મળી હતી જ્યારે યુએન સંપૂર્ણપણે લાચાર દેખાયું હતું, પરિણામ એ આવ્યું કે યુદ્ધ હજી ચાલુ છે. એ જ રીતે ઈરાક-ઈરાન યુદ્ધ વખતે UNAC કંઈ ખાસ કરી શક્યું ન હતું.

ભારતે પણ સવાલો ઉઠાવ્યા

ભારતે રશિયા, યુક્રેન અને યુએનની ભૂમિકા અંગે અવાજ ઉઠાવ્યો છે. આ વર્ષે ફેબ્રુઆરીમાં ભારતે સુધારાની માંગ કરી હતી અને કહ્યું હતું કે સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સુરક્ષા પરિષદ (UNSC)માં જરૂરી સુધારાની તાતી જરૂરિયાત છે. ભારતે જણાવ્યું હતું કે આફ્રિકા સહિત યુવાનો અને ભાવિ પેઢીઓના અવાજો પર ધ્યાન આપીને આપણે સુધારાને આગળ ધપાવવા જોઈએ, જ્યાં ઐતિહાસિક અન્યાયને સુધારવાની માંગ પ્રબળ બની રહી છે. જો આ કરવામાં નહીં આવે, તો અમે કાઉન્સિલને અસ્પષ્ટતા અને અપ્રસ્તુતતાના માર્ગ પર મોકલીશું.

યુએનમાં ભારતના કાયમી પ્રતિનિધિ રૂચિરા કંબોજે વધુ સમાવેશી અભિગમનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો, જેમાં સૂચવવામાં આવ્યું હતું કે UNACના વિસ્તરણને માત્ર બિન-સ્થાયી સભ્યો સુધી મર્યાદિત કરવાથી તેની રચનામાં અસમાનતા વધવાનું જોખમ રહેશે. તેમણે કાઉન્સિલની કાયદેસરતાને સુધારવા માટે તેની રચનામાં પ્રતિનિધિઓ અને સમાન ભાગીદારીની જરૂરિયાત પર ભાર મૂક્યો હતો.