ભારતીય હથિયારોની માંગ દિન પ્રતિદિન વધી રહી છે. આ હથિયારો ખરીદનારા દેશો લેટિન અમેરિકા, મધ્ય પૂર્વ, આફ્રિકા અને એશિયાના છે. છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં ઘણા દેશોએ ભારતીય હથિયાર ખરીદવામાં રસ દાખવ્યો છે. નિષ્ણાતો માને છે કે ભારતીય શસ્ત્રો અને લશ્કરી સાધનોની ઓછી કિંમત અને વિશ્વસનીયતા વિશ્વભરના દેશોની રુચિ વધારવાનું મુખ્ય પરિબળ છે. સ્પુટનિક ઈન્ડિયા સાથે વાત કરતા નિવૃત્ત મેજર જનરલ શશિ ભૂષણ અસ્થાનાએ જણાવ્યું હતું કે જે ભારતીય શસ્ત્રો આંતરરાષ્ટ્રીય બજારમાં તરંગો મચાવી રહ્યા છે તેમાં પૃથ્વી મિસાઈલ, આકાશ મિસાઈલ અને બ્રહ્મોસ મિસાઈલ મુખ્ય છે. આ સિવાય સ્વદેશી ફાઈટર એરક્રાફ્ટ SCA તેજસ, ALH MK III ધ્રુવ અને પ્રચંડ હેલિકોપ્ટરે ફિલિપાઈન્સ, ઈજિપ્ત, આર્જેન્ટિના અને નાઈજીરિયા જેવા દેશોનું ધ્યાન પોતાની તરફ ખેંચ્યું છે.
મેજર જનરલ શશિ ભૂષણ અસ્થાનાએ જણાવ્યું હતું કે આ સિવાય પિનાકા મલ્ટી-બેરલ રોકેટ લોન્ચર અન્ય એક હથિયાર છે જેને આંતરરાષ્ટ્રીય શસ્ત્ર બજારમાં ખરીદદારો મળ્યા છે. અગાઉ, ભારતીય સંરક્ષણ મંત્રાલય (એમઓડી) એ લશ્કરી હાર્ડવેરના નામ જાહેર કર્યા હતા જેમાં તેણે કહ્યું હતું કે ભારતે ગયા વર્ષે 85 દેશોમાં નિકાસ કરી હતી. નિકાસ કરવાના મુખ્ય પ્લેટફોર્મ્સમાં ડોર્નિયર-228, 155 એમએમ એડવાન્સ ટોવ્ડ આર્ટિલરી ગન, બ્રહ્મોસ મિસાઈલ, આકાશ મિસાઈલ સિસ્ટમ, રડાર્સ, સિમ્યુલેટર, માઈન પ્રોટેક્ટેડ વ્હીકલ, આર્મર્ડ વ્હીકલ, પિનાકા રોકેટ અને લોન્ચર્સ, દારૂગોળો, થર્મલ સાઈડ ઈમેજર્સનો સમાવેશ થાય છે. સિસ્ટમનો સમાવેશ થાય છે.
ભારતે 2024માં રૂ. 20,000 કરોડ ($2.4 બિલિયન)ની સૈન્ય વસ્તુઓની નિકાસ કરવાનો મહત્વાકાંક્ષી લક્ષ્યાંક નક્કી કર્યો છે. ભારતના સંરક્ષણ સચિવ ગિરધર અરમાણેએ ગુરુવારે જણાવ્યું હતું કે, “હું આશા રાખું છું કે જો બધું બરાબર રહેશે, તો અમે આ વર્ષે રૂ. 20,000 કરોડ ($2.4 બિલિયન)ના નિર્ધારિત લક્ષ્યાંકને હાંસલ કરી શકીશું.” જેમ તમે સમજો છો, અમે સંઘર્ષના વિસ્તારોમાં પુરવઠો પૂરો પાડીશું. ના કરો. તેથી અત્યાર સુધી 20,000 વાજબી લક્ષ્ય જેવું લાગે છે.” જો હાંસલ કરવામાં આવે છે, તો તે પાછલા નાણાકીય વર્ષની સરખામણીમાં ભારતના સંરક્ષણ ઉત્પાદનોની નિકાસમાં નોંધપાત્ર ઉછાળો દર્શાવે છે.
દેશના સંરક્ષણ મંત્રાલયના જણાવ્યા અનુસાર, ભારતની સંરક્ષણ નિકાસ ગયા નાણાકીય વર્ષમાં વધીને $1.95 બિલિયનની સર્વકાલીન ઊંચી સપાટીએ પહોંચી ગઈ છે. આને ધ્યાનમાં રાખીને મેજર જનરલ અસ્થાનાએ કહ્યું કે યોગ્ય કિંમત, ભારતના સૈન્ય હાર્ડવેરની વિશ્વ કક્ષાની ગુણવત્તા અને ટેક્નોલોજી ટ્રાન્સફર માટે પશ્ચિમનો અણગમો એ ભારત પાસેથી સંરક્ષણ ઉત્પાદનો ખરીદવાની દોડ પાછળના મુખ્ય કારણો છે. ભારતીય લશ્કરી હાર્ડવેર વિવિધ દેશોની સેનાઓ સાથે સરળતાથી સુસંગત છે. વિશેષજ્ઞોનું માનવું છે કે ભારત પોતાના હથિયારો એવી રીતે બનાવે છે કે તેનો ઉપયોગ રણ, ગ્લેશિયર અને પર્વતીય વિસ્તારોમાં સરળતાથી થઈ શકે.
છેલ્લાં પાંચ વર્ષમાં ભારતની સંરક્ષણ નિકાસમાં છ ગણો વધારો થયો છે. ભારત હવે 75 દેશોમાં સંરક્ષણ ઉપકરણોની નિકાસ કરી રહ્યું છે.
ઇટાલી, માલદીવ્સ, શ્રીલંકા, રશિયા, ફ્રાન્સ, નેપાળ, મોરેશિયસ, ઇઝરાયેલ, ઇજિપ્ત, યુએઇ, ભૂતાન, ઇથોપિયા, સાઉદી અરેબિયા, ફિલિપાઇન્સ, પોલેન્ડ, સ્પેન અને ચિલી ભારતના સંરક્ષણ નિકાસ સ્થળોમાં સામેલ છે.
મુખ્ય નિકાસમાં ફિલિપાઇન્સ, મોરેશિયસ અને એક્વાડોર માટે HAL ના ધ્રુવ હેલિકોપ્ટર અને ફિલિપાઇન્સમાં બ્રહ્મોસ સુપરસોનિક ક્રૂઝ મિસાઇલનો સમાવેશ થાય છે. બ્રહ્મોસ એરોસ્પેસ ભારત અને રશિયા વચ્ચેનું સંયુક્ત સાહસ છે. HAL તેના હળવા કોમ્બેટ એરક્રાફ્ટ તેજસ માટે મલેશિયા સાથેના સોદામાં પણ સૌથી આગળ છે.
ત્રણ ભારતીય કંપનીઓ – હિન્દુસ્તાન એરોનોટિક્સ લિમિટેડ, ઓર્ડનન્સ ફેક્ટરી બોર્ડની આર્મર્ડ વ્હીકલ્સ નિગમ લિમિટેડ (અવની) અને ભારત ઈલેક્ટ્રોનિક્સ લિમિટેડ – વિશ્વની ટોચની 100 સંરક્ષણ કંપનીઓમાં સ્થાન ધરાવે છે, એમ SIPRIના અહેવાલ મુજબ.
ડિપાર્ટમેન્ટ ઑફ ડિફેન્સ પ્રોડક્શન વેબસાઇટ અનુસાર, વ્યક્તિગત રક્ષણાત્મક ગિયર, ઑફશોર પેટ્રોલિંગ વેસલ્સ, એડવાન્સ લાઇટ હેલિકોપ્ટર, SU એવિઓનિક્સ, કોસ્ટલ સર્વેલન્સ સિસ્ટમ્સ અને કવચ MoD II લૉન્ચર નિકાસ કરવામાં આવતી મુખ્ય સંરક્ષણ ચીજોમાં સામેલ છે
ભારત પાસે આજે ડોર્નિયર-228, 155 એમએમ એડવાન્સ ટોવ્ડ આર્ટિલરી ગન્સ (એટીએજી), બ્રહ્મોસ મિસાઈલ, આકાશ મિસાઈલ સિસ્ટમ્સ, રડાર, સિમ્યુલેટર, માઈન પ્રોટેક્ટેડ વ્હીકલ, આર્મર્ડ વ્હીકલ્સ, પિનાકા રોકેટ અને લોન્ચર્સ, દારૂગોળો, થર્મલ ઈમેજર, બોડી સિસ્ટમ્સ છે. લાઇન બદલી શકાય તેવા એકમો અને મોટા પ્લેટફોર્મ જેમ કે એવિઓનિક્સ અને નાના હથિયારોની નિકાસ કરે છે.
વિશ્વમાં એલસીએ તેજસ, લાઇટ કોમ્બેટ હેલિકોપ્ટર, એરક્રાફ્ટ કેરિયરની માંગ વધી રહી છે. એવું કહેવું ખોટું નહીં હોય કે અત્યાર સુધી ભારત વિશ્વમાં સૌથી વધુ હથિયાર ખરીદનારા દેશોમાં સામેલ હતું, પરંતુ છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં તે હવે મેડ ઇન ઇન્ડિયાના નિકાસકારોની યાદીમાં સામેલ થઈ ગયું છે
ચીન પહેલાથી જ આફ્રિકા પર પોતાની નજર ગોઠવી રહ્યું છે. આવી સ્થિતિમાં મોદી સરકારનો આ પ્રયાસ આફ્રિકામાં ચીનનો પ્રભાવ ઓછો કરવામાં ઘણો આગળ વધશે. આફ્રિકા કુદરતી સંસાધનોથી સમૃદ્ધ છે, પરંતુ અસ્થિર રાજકારણ, લશ્કરી બળવા, ગૃહ યુદ્ધો અને આતંકવાદે સમગ્ર ખંડને તબાહ કરી નાખ્યો છે. ચીન આનો ફાયદો ઉઠાવી રહ્યું છે. તે ગરીબ દેશોને સસ્તી લોનની લાલચ આપીને પોતાનો આર્થિક ગુલામ બનાવી રહ્યો છે. આફ્રિકામાં ચીનની વધતી જતી હાજરીને કારણે ભારત ખૂબ જ જોખમમાં છે. આ જ કારણે ભારતે આફ્રિકન દેશો સાથેના સંબંધો સુધારવા પર પણ ઘણું ધ્યાન આપ્યું છે. છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં ભારતે આફ્રિકન દેશો સાથેના વેપાર અને સૈન્ય સંબંધોને નોંધપાત્ર રીતે મજબૂત કર્યા છે. G20માં આફ્રિકન યુનિયનનો સમાવેશ કરવાના વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીના નિર્ણયથી આ ક્ષેત્રમાં ભારતની વિશ્વસનીયતા વધુ મજબૂત થઈ છે.
ભારત તાંઝાનિયાને યાંત્રિક પાયદળ બટાલિયન ઉભું કરવામાં મોટી સહાય પૂરી પાડવા માટે તૈયાર છે. ગયા મહિને તાન્ઝાનિયા ડિફેન્સ ફોર્સિસના ચીફ જનરલ જેકબ જ્હોન મકુન્ડાની ભારત મુલાકાત દરમિયાન બંને દેશો વચ્ચે આ મુદ્દા પર ચર્ચા થઈ હતી. મુલાકાત દરમિયાન, તાંઝાનિયાના આર્મી ચીફે અહમદનગરમાં મિકેનાઇઝ્ડ ઇન્ફન્ટ્રી સેન્ટર અને સ્કૂલની મુલાકાત લીધી હતી અને તેમની સાથે 15-સદસ્યનું પ્રતિનિધિમંડળ પણ હતું. તેઓને મિકેનાઇઝ્ડ પાયદળ બટાલિયન લડાઇના વિવિધ પાસાઓ વિશે માહિતગાર કરવામાં આવ્યા હતા અને જીવંત પ્રદર્શનના સાક્ષી બન્યા હતા જેમાં લડાયક રણનીતિઓ અને શસ્ત્રોની કામગીરી તેમજ પાયદળ લડાઈ વાહનોની ફાયરપાવર અને ગતિશીલતા દર્શાવવામાં આવી હતી.
નાઈજીરીયાએ ભારતના એલસીએ તેજસ લડાયક વિમાન, એલસીએચ પ્રચંડ અને એએલએચ ધ્રુવ હેલિકોપ્ટરમાં રસ દર્શાવ્યો છે. ગયા વર્ષે ઓગસ્ટમાં નાઈજીરિયાએ પોતાની સેનાને મજબૂત કરવા માટે કોમ્બેટ હેલિકોપ્ટર અને સસ્તા ફાઈટર પ્લેનની શોધ શરૂ કરી હતી. આ દરમિયાન નાઈજીરિયાની એક ટીમે ભારતમાં આ હેલિકોપ્ટર અને ફાઈટર પ્લેનની ફ્લાઈટ્સનું પ્રદર્શન નિહાળ્યું હતું. જો કે, નાઇજિરિયન પાઇલોટ્સે તેમને હજુ સુધી ઉડાડ્યા નથી. આ સૈન્ય ખરીદી માટેની વાટાઘાટો હજુ પણ પ્રારંભિક તબક્કામાં છે. હિન્દુસ્તાન એરોનોટિક્સ લિમિટેડ (HAL), જે આ સૈન્ય વિમાનોનું ઉત્પાદન કરે છે, તેણે ચેતક હેલિકોપ્ટર પર નાઈજીરિયન આર્મી એવિએશનના છ પાઈલટોને તાલીમ આપી છે. તાલીમનો પ્રથમ તબક્કો ડિસેમ્બર 2021માં અને બીજો તબક્કો ડિસેમ્બર 2022 સુધીમાં પૂર્ણ કરવામાં આવ્યો હતો. દરેક નાઇજિરિયન આર્મી એવિએશન ઓફિસરને તેમની તાલીમના ભાગ રૂપે 70 કલાકની ઉડ્ડયન તાલીમ આપવામાં આવી હતી.
આફ્રિકા સાથે તેના દરિયાઈ સંબંધોને મજબૂત કરવા ઉપરાંત, ભારતે આફ્રિકન દેશો અને તેની સૈન્ય ક્ષમતાઓને વધારવામાં પણ યોગદાન આપ્યું છે. વધતા જતા સુરક્ષા પડકારોને ધ્યાનમાં રાખીને આફ્રિકામાં હથિયારોની માંગ ઘણી વધારે છે. ભારતે તેના ભરોસાપાત્ર અને સસ્તું શસ્ત્રો પૂરા પાડીને આ માંગણી પૂરી કરી છે. સેશેલ્સ, મોરેશિયસ અને મોઝામ્બિક 2017 અને 2022 વચ્ચે ભારતમાં બનેલા શસ્ત્રોની આયાત કરનારા ટોચના ત્રણ આફ્રિકન દેશોમાં સામેલ હતા. ભારતે મોઝામ્બિકમાં બખ્તરબંધ વાહનો અને ઇન્ટરસેપ્ટર બોટ જેવા સ્વદેશી ઉપકરણોની નિકાસ કરી છે, જેણે તેની સંરક્ષણ સજ્જતા અને લશ્કરી ક્ષમતાઓને વધારવામાં મદદ કરી છે.
પરંપરાગત શસ્ત્રો ઉપરાંત, ભારતે ઘણા આફ્રિકન દેશોને પેટ્રોલ બોટ અને હળવા હેલિકોપ્ટર પણ પૂરા પાડ્યા છે. જો કે આફ્રિકાને ભારતના વર્તમાન શસ્ત્રોનો પુરવઠો તેની કુલ સંરક્ષણ નિકાસના લગભગ 15% જેટલો છે, ઘણા આફ્રિકન દેશોના વધતા રસ અને ભારતીય સંરક્ષણ ઉદ્યોગની વધતી ક્ષમતાઓને જોતાં તેમાં વધુ વૃદ્ધિ થવાની સંભાવના છે. સંરક્ષણ નિકાસ ઉપરાંત, ભારત સંરક્ષણ ઉત્પાદન, સંશોધન અને વિકાસમાં કુશળતા અને જ્ઞાનની વહેંચણી કરીને આફ્રિકન દેશોને તેમની સૈન્ય જરૂરિયાતોને સ્વદેશી રીતે પૂરી કરવા માટે સશક્તિકરણ કરી રહ્યું છે. સંરક્ષણ સામગ્રીના પુરવઠામાં ભારત નૈતિક માર્ગને અનુસરે છે. તે માત્ર વ્યાપારી હિતોને કારણે તકરારનું સર્જન કરતું નથી કે બગડતું નથી.
ભારતીય સંરક્ષણ મંત્રાલયે કહ્યું છે કે ગયા વર્ષની સરખામણીમાં આ વર્ષે 3000 કરોડ રૂપિયાથી વધુની સંરક્ષણ નિકાસ થઈ છે. આ ઉપરાંત દેશમાં 1 લાખ કરોડ રૂપિયાનું સંરક્ષણ ઉત્પાદન થયું છે. આ વર્ષે સમગ્ર વિશ્વમાંથી LCA-તેજસ, લાઇટ કોમ્બેટ હેલિકોપ્ટર, એરક્રાફ્ટ કેરિયર્સ અને અન્ય ચીજોની માંગ હતી.
ભારતીય સેનાને આધુનિક બનાવવાના વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીના આત્મનિર્ભર મિશન હેઠળ, ભારતમાં મોટાભાગની વસ્તુઓ, શસ્ત્રો અને ઉપકરણોના ઉત્પાદન પર ભાર મૂકવામાં આવી રહ્યો છે. તેનાથી ભારતની સરહદોની સુરક્ષામાં વધારો થયો છે. સંરક્ષણ મંત્રાલયના જણાવ્યા અનુસાર, નાણાકીય વર્ષ એટલે કે 2022-23માં લગભગ 16 હજાર કરોડ રૂપિયાની સંરક્ષણ નિકાસ કરવામાં આવી છે. જે ગયા નાણાકીય વર્ષ કરતાં 3000 કરોડ રૂપિયા વધુ છે. જ્યારે તે 2016-17ની સરખામણીએ 10 ગણું વધુ છે.
ભારત હાલમાં 85 થી વધુ દેશોમાં સંરક્ષણ ઉત્પાદનોની નિકાસ કરી રહ્યું છે. ભારતે આખી દુનિયાને બતાવી દીધું છે કે તેની ડિઝાઇન, ટેક્નોલોજી અને ડેવલપમેન્ટ કેટલી ઉત્તમ છે. હાલમાં દેશની 100 થી વધુ કંપનીઓ અન્ય દેશોમાં સંરક્ષણ ઉત્પાદનોની નિકાસ કરી રહી છે. આમાં હથિયારોથી લઈને એરક્રાફ્ટ, મિસાઈલથી લઈને રોકેટ લોન્ચર સુધીનો સમાવેશ થાય છે.
જે વસ્તુઓની નિકાસ કરવામાં આવી રહી છે તેમાં ડોર્નિયર-228 એરક્રાફ્ટ, 155 એમએમ એટીએજીએસ, બ્રહ્મોસ મિસાઈલ, આકાશ મિસાઈલ સિસ્ટમ, રડાર, સિમ્યુલેટર, એન્ટી-માઈન વ્હીકલ્સ, આર્મર્ડ વાહનો, પિનાકા રોકેટ અને લોન્ચર્સ, હથિયારો, થર્મલ ઈમેજર્સ, બોડી આર્મર, એવિઓનિક્સ અને અન્ય વસ્તુઓનો સમાવેશ થાય છે. ઘણા નાના શસ્ત્રો અને સાધનો.
સૈન્ય બાબતોના વિભાગની પાંચમી સકારાત્મક સ્વદેશીકરણ સૂચિ (પીઆઈએલ) માં, 98 એવી વસ્તુઓનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે જેની નિકાસ કરવામાં આવી રહી છે. તેમાં એચસીએસ, સેન્સર, વેપન અને એમ્યુનિશન પણ સામેલ છે. આ તમામ સંપૂર્ણ રીતે દેશમાં જ બનાવવામાં આવી રહ્યા છે. અગાઉ પીઆઈએલની યાદીમાં 411 મિલિટરી પ્રોડક્ટ્સ હતી. પરંતુ પાછળથી તે વધીને 4666 થઈ ગયો.
વર્તમાન નાણાકીય વર્ષ 2022-23માં, ડિફેન્સ કેપિટલ પ્રોક્યોરમેન્ટ બજેટમાં સ્વદેશી હિસ્સો 68 ટકા હતો. આગામી સમય માટે તેને વધારીને 75 ટકા કરી દેવામાં આવ્યો છે. રક્ષા મંત્રી રાજનાથ સિંહે એરો ઈન્ડિયા શો દરમિયાન આ વાતનો ખુલાસો કર્યો હતો. C પ્રોગ્રામ અંતર્ગત ભારતની સૌથી મોટી હેલિકોપ્ટર ફેક્ટરી ખોલવામાં આવી હતી. ત્યાં હળવા ઉપયોગિતા હેલિકોપ્ટર બનાવવામાં આવી રહ્યા છે.
વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ નવેમ્બરમાં તેજસ ટ્વીન સીટર ફાઇટર જેટ ઉડાન ભરી હતી. દેશના વડાપ્રધાને ફાઈટર જેટમાં ઉડાન ભરી હોય તેવી આ પ્રથમ ઘટના હતી. આ પછી પીએમ મોદી તેજસની પ્રોડક્શન ફેસિલિટીમાં પણ ગયા હતા. ત્યાં તેની મેકિંગ પ્રોસેસ પણ જોઈ. આ ઉપરાંત ભારતીય વાયુસેનાના નવા ટ્રાન્સપોર્ટ એરક્રાફ્ટ C-295નો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો.
