કેવી રીતે થયું Lal Bahadur Shastri નું મૃત્યુ, જાણો તાશ્કંદમાં તે રાત્રે શું થયું હતું ?

મૃત્યુ પછી પત્નીએ પેન્શનમાંથી લોન ચૂકવી
શંકાસ્પદ સંજોગોમાં શાસ્ત્રીજીનું થયુ હતુ મૃત્યુ
દેશવાસીઓને એક દિવસનો ઉપવાસ કરવા કરી હતી અપીલ
શું મૃત્યુમાં વિદેશી હાથ છે; સોવિયત સંઘ કે અમેરિકા?
શાસ્ત્રીજીની પુણ્યતિથિ નિમિત્તે છેલ્લી રાતની વાર્તા

11 જાન્યુઆરી એટલે કે આજે દેશના બીજા વડાપ્રધાન લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી (Lal Bahadur Shastri)ની પુણ્યતિથિ છે. ‘જય કિસાન, જય જવાન’નો નારો આપનાર શાસ્ત્રીનું 11 જાન્યુઆરી 1966ના રોજ તાશ્કંદમાં શંકાસ્પદ સંજોગોમાં મૃત્યુ થયું હતું. તેઓ તેમની ઈમાનદારી અને સાદગીપૂર્ણ જીવન માટે જાણીતા છે. દેશના પ્રથમ વડાપ્રધાન પંડિત જવાહરલાલ નેહરુના અવસાન બાદ 9 જૂન, 1964ના રોજ શાસ્ત્રીજી વડાપ્રધાન બન્યા હતા.

તેમની ઈમાનદારી અને સાદગીપૂર્ણ જીવનનો અંદાજ એ વાત પરથી લગાવી શકાય કે 1965ના ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ દરમિયાન જ્યારે દેશમાં અનાજની ભારે અછત હતી ત્યારે તેમણે દેશવાસીઓને અઠવાડિયામાં એક દિવસ ઉપવાસ કરવાની અપીલ કરી હતી તેમજ આ બાબતની શરૂઆત તેમણે પોતાના પરિવાર સાથે કરી હતી. આ અપીલને ધ્યાનમાં રાખીને આખા ભારતે અઠવાડિયામાં એક દિવસ ઉપવાસ કરવાનું શરૂ કર્યું.

11 જાન્યુઆરી, 1966ના રોજ સવારે લગભગ 1.30 વાગ્યે કુલદીપ નાયર ની આંખોએ આ જોયું હતું. ત્યારે તેઓ વડાપ્રધાનના માહિતી સલાહકાર હતા અને પીએમ લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી સાથે તાશ્કંદ પહોંચ્યા હતા, જેમણે 1965ના યુદ્ધમાં પાકિસ્તાનના લાહોર સુધી ધ્વજ ફરકાવ્યો હતો. આ તે સમયનું સોવિયેત શહેર આજે ઉઝબેકિસ્તાનની રાજધાની છે.

‘હું મારા રૂમમાં સૂઈ રહ્યો હતો ત્યારે કોઈએ દરવાજો ખખડાવ્યો. ગેટ પર એક મહિલા હતી. તેમણે કહ્યું- તમારા પ્રધાનમંત્રી મરી રહ્યા છે. જ્યારે હું શાસ્ત્રીજીના રૂમ તરફ દોડ્યો ત્યારે સોવિયેત યુનિયનના પીએમ એલેક્સી કોસિગિન ત્યાં વરંડામાં ઊભા હતા. મને જોતાંની સાથે જ તેણે તેના બંને હાથ ઊંચા કરી દીધા. ડોકટરોની એક ટીમ શાસ્ત્રીજીને ઘેરીને અંદર ઉભી હતી.

અહીં, એક દિવસ પહેલા, શાસ્ત્રીએ સોવિયત સંઘ દ્વારા હોસ્ટ કરાયેલા પાકિસ્તાની સરમુખત્યાર જનરલ અયુબ સાથે તાશ્કંદ કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા. કરારમાં, પાકિસ્તાને ભારતના કબજા હેઠળની જમીન છોડી દીધી અને બદલામાં ભારતે લાહોરની નજીક પહોંચેલા તેના સૈનિકોને પાછું ખેંચવું પડ્યું.

બીજી તરફ, નાયર શાસ્ત્રીજીના રૂમમાં પહોંચ્યા ત્યાં સુધીમાં નક્કી થઈ ગયું કે ભારતના બીજા વડાપ્રધાન હવે હયાત નથી. નાયરના કહેવા મુજબ, તેમનો મૃતદેહ પલંગ પર હતો. ચપ્પલ સરસ રીતે રાખવામાં આવ્યા હતા, પણ તેમની પાણીની થર્મોસ ડ્રેસિંગ ટેબલ પર આડી પડી હતી. તે સ્પષ્ટ હતું કે બેચેન શાસ્ત્રીએ પાણી પીવાની કોશિશ કરી, પણ સફળ થઈ શક્યા નહીં.

તાશ્કંદમાં 10 જાન્યુઆરીના રોજ બપોરે આ કરાર પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા. આ પછી સોવિયત સંઘે હોટેલ તાશ્કંદમાં એક પાર્ટીનું આયોજન કર્યું હતું. શાસ્ત્રીજી ત્યાં થોડો સમય રોકાયા અને પછી લગભગ 10 વાગ્યાની આસપાસ તેમના ત્રણ સહાયકો સાથે તેમના રૂમમાં પાછા ફર્યા. શાસ્ત્રીજીના રૂમમાં ચર્ચા ચાલી રહી હતી કે શાસ્ત્રીજીએ અયુબ ખાનના ઈસ્લામાબાદના આમંત્રણ પર જવું જોઈએ કે નહીં.

તેમના સહયોગી શર્માએ કહ્યું કે, તેમણે પાકિસ્તાન ન જવું જોઈએ. અયુબ ખાન કોઈપણ હદ સુધી જઈ શકે છે અને શાસ્ત્રીજીનો જીવ પણ જોખમમાં હોઈ શકે છે. આના પર શાસ્ત્રીજીએ કહ્યું, ‘હવે તે કંઈ કરી શકે તેમ નથી, અમારી સમજૂતી થઈ ગઈ છે અને ગમે તેમ કરીને અયુબ સારા માણસ છે.’

ત્યારબાદ શાસ્ત્રીજીએ રામનાથને ભોજન પીરસવાનું કહ્યું. ભોજનમાં બટાકા, પાલક અને કઢીનો સમાવેશ થતો હતો. આ ભોજન તત્કાલિન રાજદૂત ટીએન કૌલના સ્થાનેથી તૈયાર કરવામાં આવ્યું હતું. અગાઉ તેમનું ભોજન રામનાથ દ્વારા રાંધવામાં આવતું હતું, પરંતુ તે દિવસે ભોજન જાન મોહમ્મદ દ્વારા બનાવવામાં આવ્યું હતું. રસોડામાં બે મહિલાઓ જાનને મદદ કરી રહી હતી. તે રશિયન ઇન્ટેલિજન્સમાંથી હતી અને તે શાસ્ત્રીજીના ભોજનને પેક કરીને રશિયા મોકલતા પહેલા તેનો સ્વાદ ચાખતી હતી. કુલદીપ નય્યર લખે છે કે શાસ્ત્રીજીનું પાણી પણ ચાખવામાં આવ્યું હતું.

શાસ્ત્રીજી ભોજન કરી રહ્યા હતા ત્યારે ફોનની ઘંટડી વાગી. ફોન પર દિલ્હીથી તેમના અન્ય આસિસ્ટન્ટ વેંકટરામન હતા. તેમના અંગત મદદનીશ જગન્નાથ સહાયે ફોન ઉપાડ્યો. ત્યાંથી વેંકટરામને ભારતમાં ચાલી રહેલી રાજકીય ઉથલપાથલ વિશે માહિતી આપી હતી. ભારતમાં પ્રજા સમાજવાદી પાર્ટીના સુરેન્દ્ર નાથ તિવારી અને જનસંઘના અટલ બિહારી વાજપેયીએ આ નિર્ણયની ટીકા કરી હતી. શાસ્ત્રીજી ચિંતામાં પડી ગયા. પછી શાસ્ત્રીજીએ કાબુલમાં બીજા દિવસના અખબારો મંગાવી દીધા.

તેમના પુત્ર અનિલ શાસ્ત્રી કહે છે, ‘તે રાત્રે તેમણે ભારતીય અખબારો કાબુલ મોકલ્યા હતા. ત્યાં સુધી તેમની વાણી અને તબિયતમાં કોઈ ફરિયાદ નહોતી. મતલબ કે તે જાણવા માગતા હતા કે દેશમાં તેમના નિર્ણયની શું અસર થઈ.

શાસ્ત્રીજીએ બે દિવસથી ઘરે વાત કરી નહોતી. તેમણે ઘરે વાત પણ કરી. તેઓ તેમની પુત્રી કુસુમને ખૂબ પ્રેમ કરતા હતા. ફોન પર પૂછ્યું- તમને આ નિર્ણય કેવો લાગ્યો? કુસુમે કહ્યું, ‘મને ન ગમ્યું.’શાસ્ત્રીજીએ કહ્યું કે અમ્માને આ નિર્ણય કેવો લાગ્યો, કૃપા કરીને તેમની સાથે વાત કરાવો. તેઓ તેમની પત્ની લલિતા શાસ્ત્રીને અમ્મા કહીને બોલાવતા હતા. પુત્રીએ કહ્યું, ‘અમ્મા તમારાથી ગુસ્સે છે અને વાત કરવાની ના પાડી રહી છે. તમે ભારતનો જીતેલ હિસ્સો પાકિસ્તાનને શા માટે આપ્યો?’

જગન્નાથ સહાયના જણાવ્યા અનુસાર, આ ફોન કોલ પછી શાસ્ત્રીજી ઉદાસ થઈ ગયા. રામનાથે તેને પીવા માટે દૂધ આપ્યું. સૂતા પહેલા દૂધ શાસ્ત્રીજીની દિનચર્યાનો એક ભાગ હતો. શાસ્ત્રીજીએ રામનાથને સૂઈ જવા માટે કહ્યું. રામનાથે પોતાના રૂમમાં જમીન પર સૂવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો, જેને શાસ્ત્રીજીએ નકારી દીધો.

કુલદીપ નય્યર પોતાના પુસ્તકમાં લખે છે કે બીજા દિવસે તેઓ અફઘાનિસ્તાન જવાના હતા, જેના માટે પેકિંગ ચાલી રહ્યું હતું. તાશ્કંદના સમય પ્રમાણે રાત્રે 1:30 વાગ્યે જગન્નાથ સહાયે શાસ્ત્રીજીને લોબીમાં લથડાતા જોયા. તે કંઈક કહેવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યા હતા. તેઓએ બહુ મુશ્કેલીથી કહ્યું, ‘ડોક્ટર સાહેબ ક્યાં છે?’

શાસ્ત્રીજીના ડૉક્ટર આરએન ચુગ જે રૂમમાં પેકિંગ થઈ રહ્યું હતુ ત્યાં સૂતા હતા. જગન્નાથ સહાયે ઝડપથી સિક્યુરિટી ગાર્ડની મદદથી તેને પલંગ પર સુવડાવી, પીવા માટે પાણી આપ્યું અને કહ્યું, ‘બાબુજી! હમણાં જ તમે ઠીક થઈ જશો.

શાસ્ત્રીજીએ તેમના હૃદય પાસે હાથ મૂક્યો અને પછી બેભાન થઈ ગયા. ખાનગી ડૉક્ટર આર એન ચુગે તેની નાડી તપાસી અને તેના મૃત્યુની પુષ્ટિ કરી. મન રાખવા હેતુ રશિયાના ડોક્ટરોને પણ બોલાવવામાં આવ્યા હતા. ઈન્જેક્શન આપવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ કોઈ હરકત થઈ ન હતી.

તેમના પુસ્તકમાં, શાસ્ત્રીજીના રૂમ વિશે, કુલદીપ નાયરે લખ્યું છે કે તેમના ચપ્પલ કાર્પેટેડ ફ્લોર પર સરસ રીતે, પહેર્યા વગરના રાખવામાં આવ્યા હતા. ડ્રેસિંગ ટેબલ પર થર્મોસ ઊંધું પડેલું હતું. જાણે તેને ખોલવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો હોય તેવું લાગી રહ્યું હતું. ઓરડામાં કોઈ એલાર્મ કે બઝર નહોતું જે સામાન્ય રીતે હોય છે. રૂમમાં ત્રણ ફોન હતા, પણ ત્રણેય પથારીથી દૂર હતા.

થોડી વાર પછી ત્રિરંગો ઝંડો આવ્યો અને શાસ્ત્રીજીને ઢાંકી દેવામાં આવ્યા. ત્યાર બાદ તસવીર લેવામાં આવી હતી. મૃતદેહને બીજા દિવસે ભારત લાવવામાં આવ્યો હતો.શાસ્ત્રીજીના પરિવારજનોએ આરોપ લગાવ્યો હતો કે તેમનું શરીર વાદળી થઈ ગયું હતું. ઝેરની વાત એ પણ છે કારણ કે તે રાતનું ડિનર રામનાથને બદલે ટીએન કૌલના રસોઇયા જાન મોહમ્મદે તૈયાર કર્યું હતું. શંકાના આધારે રશિયન અધિકારીઓએ જાન મોહમ્મદની ધરપકડ કરી હતી, પરંતુ પછી તેને છોડી મૂકવામાં આવ્યો હતો. જાન મોહમ્મદને પાછળથી રાષ્ટ્રપતિ ભવનમાં નોકરી મળી ગઈ.

શરીર વાદળી થઈ જવાથી ઝેરનો વિચાર મજબૂત થયો હતો, જેને કુલદીપ નાયરે પોતાના પુસ્તકમાં નકારી કાઢ્યો છે. તેઓ લખે છે કે તેમને કહેવામાં આવ્યું હતું કે શરીરને નુકસાનથી બચાવવા માટે રસાયણો અને મલમ લગાવવામાં આવ્યા હતા જેના કારણે તે વાદળી થઈ ગયો હતો.

શાસ્ત્રીજીના મૃત્યુની તપાસનો મામલો સતત સામે આવતો રહ્યો. તત્કાલીન સરકારે પોસ્ટમોર્ટમ પણ કરાવ્યું ન હતું. જનતા પાર્ટીની સરકાર 1977માં આવી હતી. તપાસ માટે એક કમિટીની રચના કરવામાં આવી હતી. રાજ નારાયણ કમિટી સૌથી પહેલા તેમના અંગત ડૉક્ટર આરએન ચુગને પૂછપરછ માટે બોલાવવાના હતા, પરંતુ તેમની કાર એક ટ્રક સાથે અકસ્માત થયો.

આ અકસ્માતમાં ડોક્ટર ચુગનું અવસાન થયું અને તેમની પુત્રી જીવનભર અપંગ બની ગઈ. તેમના આસિસ્ટન્ટ રામનાથ સાથે પણ આવું જ થયું. તે એક માર્ગ અકસ્માતમાં ગંભીર રીતે ઘાયલ થયો હતો અને તેની યાદશક્તિ ગુમાવી દીધી હતી. આ કમિટીના રિપોર્ટની હાલત પણ કફોડી થઈ ગઈ છે અને આજદિન સુધી રિપોર્ટ રજૂ કરવામાં આવ્યો નથી. સંસદીય લાઇબ્રેરીમાં પણ ભારતના બીજા પ્રધાનમંત્રીના મોતની તપાસના રિપોર્ટનો કોઇ રેકોર્ડ નથી.

1965ના યુદ્ધમાં ભારતે અમેરિકાના સહયોગી પાકિસ્તાનને હરાવ્યું હતું. અહીં અમેરિકાના દબાણ છતાં ભારતે પરમાણુ કાર્યક્રમ રોકવાનો ઈન્કાર કરી દીધો હતો. ભારત પરમાણુ શસ્ત્રો બનાવી રહ્યું હતું અને વૈજ્ઞાનિક હોમી જહાંગીર ભાભા 1944થી તેમાં વ્યસ્ત હતા. યોગાનુયોગ, શાસ્ત્રીજીના મૃત્યુના માત્ર 13 દિવસ પછી, 24 જાન્યુઆરીના રોજ વિમાન દુર્ઘટનામાં તેમનું પણ અવસાન થયું. આ બંને બાબતો એક ઇન્ટરવ્યુ દ્વારા જોડાયેલ છે.

CIA એ અમેરિકાની જાસૂસી સંસ્થા છે. જ્યારે આ બંને ઘટનાઓ બની ત્યારે રોબર્ટ ક્રોલી CIAના ડાયરેક્ટર ઓફ પ્લાનિંગ હતા. ક્રાઉલીએ વર્ષ 1993માં એક અમેરિકન પત્રકાર ગ્રેગરી ડગ્લાસને એક ઈન્ટરવ્યુ આપ્યો હતો અને કહ્યું હતું કે તે CIA હતી જેણે જાન્યુઆરી 1966માં શાસ્ત્રી અને ડૉ. હોમી ભાભા બંનેની હત્યા કરી હતી.

ક્રોલીએ પત્રકારને એમ પણ કહ્યું હતું કે આ ઈન્ટરવ્યુ તેમના મૃત્યુ પછી જ પ્રકાશિત થવો જોઈએ. આ ઈન્ટરવ્યુમાં તેણે શાસ્ત્રીજીને મારવાનું કારણ પણ જણાવ્યું. તેમણે કહ્યું કે અમેરિકાને એ વાતની ચિંતા છે કે રશિયાની દખલગીરી ભારતની પહોંચ મજબૂત કરશે. પાકિસ્તાનની હાર અમેરિકાની સુપર પાવર ઇમેજને નુકસાન પહોંચાડશે.