મંતવ્ય વિશેષ/ શું એક દેશ, એક ચૂંટણી શક્ય છે?

• એક દેશ એક ચૂંટણી પર ભડક્યો સંયુક્ત વિપક્ષ
• 18થી 22 સપ્ટેમ્બર સુધી સંસદનું વિશેષ સત્ર
• આ સત્રના સમયને લઈને ઉઠ્યા સવાલો
• સરકારે સમિતિના અધ્યક્ષ તરીકે પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિની કરી નિમણુંક

કેન્દ્રએ એક દેશ એક ચૂંટણીને લઈને એક સમિતિની રચના કરી: ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ રામનાથ કોવિંદ અધ્યક્ષ રહેશે; છત્તીસગઢના ડેપ્યુટી સીએમ સિંહદેવે ટેકો આપ્યો હતો. કેન્દ્ર સરકારે 18 સપ્ટેમ્બરથી 22 સપ્ટેમ્બર સુધી સંસદનું વિશેષ સત્ર બોલાવ્યું છે. શક્ય છે કે સરકાર એક દેશ, એક ચૂંટણી અંગે બિલ પણ લાવી શકે.

કેન્દ્ર દ્વારા રચવામાં આવેલી સમિતિ વન કન્ટ્રી વન ઇલેક્શનના કાયદાકીય પાસાઓની તપાસ કરશે. આ ઉપરાંત સામાન્ય લોકો પાસેથી પણ આ માટે અભિપ્રાય લેવામાં આવશે. આ દરમિયાન બીજેપી અધ્યક્ષ જેપી નડ્ડા કોવિંદને મળવા માટે તેમના નિવાસ સ્થાને પહોંચ્યા હતા. જો કે, આ મુલાકાતનું કારણ બહાર આવ્યું નથી.

અહીં લોકસભામાં વિરોધ પક્ષના નેતા અને કોંગ્રેસના સાંસદ અધીર રંજન ચૌધરીએ કહ્યું કે સરકારને અચાનક એક દેશ એક ચૂંટણીની જરૂર કેમ પડી?

બીજી તરફ, કોંગ્રેસ નેતા અને છત્તીસગઢના ડેપ્યુટી સીએમ ટીએસ સિંહદેવે કહ્યું- હું અંગત રીતે એક દેશ એક ચૂંટણીને આવકારું છું. આ કોઈ નવો આઈડિયા નથી, જૂનો આઈડિયા છે.

સરકારે કહ્યું- હમણાં જ એક કમિટી બની છે, તો આટલી ચિંતા શા માટે?

સંસદીય બાબતોના મંત્રી પ્રહલાદ જોશીએ કહ્યું, ‘હવે સમિતિની રચના થઈ ગઈ છે, આટલી ચિંતા કરવાનો શું અર્થ છે? કમિટિનો રિપોર્ટ આવશે, ત્યારપછી જાહેરમાં ચર્ચા થશે. સંસદમાં ચર્ચા થશે. માત્ર કમિટી બની છે એટલે આવતી કાલથી જ બની જશે એવું નથી.

વિપક્ષે કહ્યું- પહેલા સરકારને વિશ્વાસમાં લેવું જોઈતું હતું

શિવસેના (ઉદ્ધવ જૂથ)ના સાંસદ સંજય રાઉતે કહ્યું કે ભાજપ ભારતથી ડરે છે. મુદ્દાઓ પરથી ધ્યાન હટાવવા માટે વન નેશન, વન ઈલેક્શન લાવવામાં આવી રહ્યું છે.

સપાના નેતા રામ ગોપાલ યાદવે કહ્યું કે આ સરકાર સંસદીય વ્યવસ્થાની તમામ માન્યતાઓને તોડી રહી છે. જો વિશેષ સત્ર બોલાવવાનું હોય તો સરકારે ઓછામાં ઓછા અનૌપચારિક રીતે તમામ વિપક્ષી દળો સાથે વાત કરવી જોઈતી હતી. હવે કોઈને ખબર નથી કે એજન્ડા શું છે અને સત્ર બોલાવવામાં આવ્યું છે.

વન નેશન-વન ઈલેક્શન એટલે શું?

એક રાષ્ટ્ર-એક ચૂંટણી અથવા એક દેશ-એક ચૂંટણીનો મતલબ એ છે કે આખા દેશમાં લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એક સાથે થવી જોઈએ. આઝાદી પછી, 1952, 1957, 1962 અને 1967માં લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એક સાથે યોજાઈ હતી, પરંતુ 1968 અને 1969માં ઘણી વિધાનસભાઓ સમય પહેલા વિસર્જન કરવામાં આવી હતી. ત્યારપછી 1970માં લોકસભા પણ ભંગ કરી દેવામાં આવી હતી. જેના કારણે એક દેશ, એક ચૂંટણીની પરંપરા તૂટી ગઈ હતી.

વન નેશન-વન ઈલેક્શનના સમર્થનમાં મોદી

જ્યારે મે 2014માં કેન્દ્રમાં મોદી સરકાર સત્તામાં આવી ત્યારે તરત જ એક દેશ અને એક ચૂંટણીની ચર્ચા શરૂ થઈ ગઈ હતી. મોદીએ ઘણી વખત વન નેશન-વન ચૂંટણીની હિમાયત કરી છે. એક વખત બંધારણ દિવસના અવસર પર વડાપ્રધાન મોદીએ કહ્યું હતું – આજે એક દેશ-એક ચૂંટણી માત્ર ચર્ચાનો વિષય નથી. આ ભારતની જરૂરિયાત છે. તેથી, આ મુદ્દા પર સંપૂર્ણ રીતે ચર્ચા અને અભ્યાસ થવો જોઈએ.

એક દિવસ પહેલા વિશેષ સત્ર બોલાવવાની જાહેરાત

એક દેશ એક ચૂંટણીની ચર્ચા વચ્ચે કેન્દ્ર સરકારે એક દિવસ પહેલા સંસદનું વિશેષ સત્ર બોલાવવાની જાહેરાત કરી હતી. સંસદીય બાબતોના પ્રધાન પ્રહલાદ જોશીએ સોશિયલ મીડિયા પોસ્ટ દ્વારા જણાવ્યું – 18 થી 22 સપ્ટેમ્બર સુધી બંને ગૃહોનું વિશેષ સત્ર થશે. આ 17મી લોકસભાનું 13મું સત્ર અને રાજ્યસભાનું 261મું સત્ર હશે. આમાં 5 બેઠકો થશે.

જોષીએ એમ પણ કહ્યું હતું કે સત્ર બોલાવવા પાછળ કોઈ એજન્ડા નથી. તેણે માહિતીની સાથે જૂના સંસદ ભવનનો ફોટો પણ શેર કર્યો છે. એવું માનવામાં આવી રહ્યું છે કે સત્ર જૂના સંસદ ભવનથી શરૂ થશે અને નવામાં સમાપ્ત થશે.

એક વર્ષમાં સંસદના ત્રણ સત્રો આવે છે. બજેટ, ચોમાસુ અને શિયાળુ સત્ર. ચોમાસું સત્ર 20 જુલાઇથી 11 ઓગસ્ટ સુધી ચાલ્યું હતું. ચોમાસુ સત્રના ત્રણ અઠવાડિયા પછી વિશેષ સત્ર બોલાવવાની જાહેરાત કરવામાં આવી છે. મોનસૂન સત્રના 37 દિવસ બાદ વિશેષ સત્ર યોજાશે. જ્યારે શિયાળુ સત્ર નવેમ્બરના અંતિમ સપ્તાહમાં શરૂ કરવાનો પ્રસ્તાવ છે.

5 દિવસનું સત્ર અને 5 સંભાવનાઓ

• મહિલાઓ માટે સંસદમાં એક તૃતીયાંશ વધારાની બેઠકો આપવી.
• સંસદની નવી ઇમારતમાં સ્થળાંતર.
• યુનિફોર્મ સિવિલ કોડ બિલ રજૂ કરવામાં આવી શકે છે.
• લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એકસાથે કરાવવાનું બિલ આવી શકે છે.
• આરક્ષણ પર જોગવાઈ શક્ય છે. (આરક્ષણના અસમાન વિતરણનો અભ્યાસ કરવા માટે 2017માં રચાયેલ રોહિણી કમિશન, ઓબીસીની કેન્દ્રીય સૂચિનું પેટા વર્ગીકરણ, 1 ઓગસ્ટના રોજ રાષ્ટ્રપતિને એક અહેવાલ સુપરત કર્યો છે.)

મહિલા સીટ… જૂના ફોર્મ્યુલાને નવા સ્વરૂપમાં લાવી શકે છે. મહિલાઓને 33% અનામત આપવાને બદલે સરકાર તેમના માટે લોકસભામાં 180 બેઠકો વધારી શકે છે.આવી વ્યવસ્થા 1952 અને 1957ની ચૂંટણીમાં SC-ST બેઠકો માટે હતી. તે સમયે 89 અને 90 બેઠકો પર એકથી વધુ ઉમેદવારો ચૂંટાયા હતા. બાદમાં, સીમાંકનને કારણે, સિસ્ટમનો અંત આવ્યો.

હાલમાં, જ્યાં મતદારોની સંખ્યા 20 લાખને વટાવી ગઈ છે તે બેઠકો પર એક જનરલ અને એક મહિલા ઉમેદવારને ચૂંટવાની વ્યવસ્થા કરી શકાય છે. દેશમાં એવી 180 બેઠકો છે, જ્યાં મતદારો 18 લાખથી વધુ છે. તમામ પક્ષો મહિલાઓ માટે અનામતની માગણી કરી રહ્યા છે. જો સરકાર આ પગલું ભરે છે તો તે 2024 માટે સરકારનું એક મોટું પગલું હશે.

શિવસેનાએ કહ્યું- સરકારે ગણેશ ઉત્સવ દરમિયાન વિશેષ સત્ર બોલાવીને હિંદુઓની ભાવનાઓને ઠેસ પહોંચાડી છે

રાજ્યસભાના સાંસદ અને શિવસેના (ઉદ્ધવ જૂથ)ના નેતા પ્રિયંકા ચતુર્વેદીએ સંસદનું વિશેષ સત્ર બોલાવવા પર કહ્યું કે, ભારતના સૌથી મહત્વપૂર્ણ તહેવાર ગણેશ ઉત્સવ દરમિયાન સત્ર બોલાવવામાં આવ્યું તે દુર્ભાગ્યપૂર્ણ છે. ખાસ બેઠક બોલાવવી હિંદુ ભાવનાઓની વિરુદ્ધ છે.

કોંગ્રેસ નેતા રાહુલ ગાંધીએ કહ્યું કે સરકારનું આ પગલું બતાવે છે કે તે ગભરાયેલી છે. તેમણે મુંબઈમાં પ્રેસ કોન્ફરન્સ દરમિયાન કહ્યું કે, “જ્યારે પણ તમે અદાણીનો મામલો ઉઠાવો છો, ત્યારે પીએમ ખૂબ જ અસ્વસ્થ અને નર્વસ થઈ જાય છે.”

તે જ સમયે, રાષ્ટ્રવાદી કોંગ્રેસ પાર્ટી (NCP) ના સુપ્રિયા સુલેએ વિશેષ સત્રની તારીખો બદલવા માટે કહ્યું.

તેમણે ટ્વીટ કર્યું, “અમે બધા અર્થપૂર્ણ ચર્ચા અને સંવાદ ઈચ્છીએ છીએ. તેની તારીખો ગણપતિ ઉત્સવ સાથે ટકરાઈ રહી છે. તેથી, કેન્દ્રીય સંસદીય મંત્રીને તેના પર વિચાર કરવા વિનંતી કરવામાં આવે છે.”

કૉંગ્રેસના વરિષ્ઠ નેતા જયરામ રમેશે ઉદ્યોગપતિ ગૌતમ અદાણી પરના એક નવા અહેવાલને જોડીને સંસદના વિશેષ સત્રને તેનાથી વિચલિત ગણાવ્યું.

તેમણે ટ્વીટ કર્યું, “મોદી સ્ટાઈલ ઓફ ન્યુઝ મેનેજમેન્ટ. આજે મોદાણી-કૌભાંડમાં નવી વિગતો સામે આવી, તે બધા સમાચારોમાં છવાઈ ગયા. આવતીકાલે મુંબઈમાં ઈન્ડિયા એલાયન્સ પાર્ટીઓની મીટિંગના સમાચાર આવશે. આને કેવી રીતે રોકવું? પાંચ દિવસ માટે. “સંસદનું વિશેષ સત્ર બોલાવો, તે પણ જ્યારે ચોમાસુ સત્ર ત્રણ અઠવાડિયા પહેલા જ સમાપ્ત થઈ ગયું હોય.”

વિશેષ સત્રનો સમય વિપક્ષી જૂથ I.N.D.I.A.ની ત્રીજી બેઠક સાથે સુસંગત છે.

સંસદનું છેલ્લું (ચોમાસુ) સત્ર 20 જુલાઈના રોજ શરૂ થયું હતું અને 12 ઓગસ્ટના રોજ સમાપ્ત થયું હતું. આ દરમિયાન સરકારને કુલ 23 બિલ પાસ કરવામાં આવ્યા હતા. આ સત્રમાં વિપક્ષે મણિપુર હિંસા અને દિલ્હીમાં ટ્રાન્સફર-પોસ્ટિંગ બિલને લઈને સરકારનો વિરોધ કર્યો હતો.

આ દરમિયાન વિપક્ષો દ્વારા મોદી સરકાર વિરુદ્ધ લાવવામાં આવેલા અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ પર ત્રણ દિવસ સુધી ચર્ચા ચાલી હતી.

એક દેશ-એક ચૂંટણી ઠીક પણ નિષ્પક્ષ ચૂંટણી થવી જોઈએ : સંજય રાઉત

કેન્દ્ર સરકાર આ વિશેષ સત્રમાં એક દેશ-એક ચૂંટણી બિલ લાવી શકે છે ત્યારે હવે શિવસેના (UTB)ના નેતા અને સાંસદ સંજય રાઉતે કહ્યું હતું કે એક દેશ-એક ચૂંટણી ઠીક છે પણ નિષ્પક્ષ ચૂંટણી થવી જોઈએ. કેન્દ્ર સરકાર અમારી નિષ્પક્ષ ચૂંટણીની માંગને રોકવા માટે લાવી છે, મને લાગે છે કે ચૂંટણી મોળી કરવા માટેનું પણ એક ષડયંત્ર છે. આ લોકો ચૂંટણી કરાવવા માંગતા નથી, આ લોકો INDIAથી ડરી ગયા છે એટલા માટે નવા નવા ફંડા લાવી રહ્યા છે તેમ રાઉતે કહ્યું હતું.

વિશેષ સત્ર ક્યારે બોલાવવામાં આવ્યું હતું?

મોદી સરકારે અગાઉ 30 જૂન 2017ના રોજ ગુડ્સ એન્ડ સર્વિસ ટેક્સ (જીએસટી) લાગુ કરવા માટે સંસદનું વિશેષ સત્ર બોલાવ્યું હતું.

ખાનગી ન્યૂઝ એજન્સીના રિપોર્ટ અનુસાર, અગાઉ 26 નવેમ્બર 2015ના રોજ સરકારે બીઆર આંબેડકરને શ્રદ્ધાંજલિ આપવા માટે એક વિશેષ સત્ર બોલાવ્યું હતું. તે વર્ષે દેશ આંબેડકરની 125મી જન્મજયંતિની ઉજવણી કરી રહ્યો હતો. આ વર્ષથી 26મી નવેમ્બરને બંધારણ દિવસ તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યો હતો.

વર્ષ 2002ની શરૂઆતમાં, તત્કાલિન ભાજપની આગેવાની હેઠળની એનડીએ સરકારે 26 માર્ચે બંને ગૃહોની સંયુક્ત બેઠકમાં આતંકવાદ વિરોધી ખરડો પસાર કર્યો હતો, કારણ કે શાસક ગઠબંધન પાસે રાજ્યસભામાં તેને પસાર કરવા માટે બહુમતી ન હતી.

9 ઓગસ્ટ, 1992ના રોજ ‘ભારત છોડો આંદોલન’ની 50મી વર્ષગાંઠ પર મધ્યરાત્રિએ સંસદનું સત્ર બોલાવવામાં આવ્યું હતું.

હવે કાયદો શું કહે છે?

કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારોમાં ચૂંટણીને લઈને બંધારણમાં તેમના કાર્યકાળથી લઈને અન્ય બાબતોનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. જો સરકારે આ દિશામાં આગળ વધવું હશે તો તેના માટે સંસદમાં બંધારણ સંશોધન બિલ લાવવું પડશે. તેની મંજૂરી બાદ આ દિશામાં પ્રગતિ થઈ શકશે. તમને જણાવી દઈએ કે, આ પહેલીવાર નથી જ્યારે આ મામલો સામે આવ્યો છે. કાયદા પંચે આ અંગે 1999, 2015 અને 2018 માં ત્રણ વખત રિપોર્ટ આપ્યો હતો. તો, અગાઉ 2016 માં સંસદીય સમિતિએ પણ તેનો વચગાળાનો અહેવાલ આપ્યો હતો. 2018 માં જ્યારે આ મામલો સામે આવ્યો, ત્યારે કેન્દ્રએ સમગ્ર મામલો કાયદા પંચને સોંપી દીધો હતો. કાયદા પંચ દ્વારા આ અંગેનો સંપૂર્ણ રોડમેપ તૈયાર કરવામાં આવ્યો છે.

2018 માં કાયદા પંચે પોતાના રિપોર્ટમાં કહ્યું હતું કે, દેશમાં વિધાનસભા અને લોકસભાની ચૂંટણી એકસાથે કરાવવાની જરૂર છે, તેવું વાતાવરણ છે. કમિશને તેના અહેવાલમાં સ્વીકાર્યું હતું કે, વર્તમાન નિયમો અનુસાર એક સાથે ચૂંટણી શક્ય નથી અને તેથી બંધારણમાં કેટલાક સુધારા જરૂરી છે. આ રિપોર્ટમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે, જો સરકારે તેનો અમલ કરવો હશે તો, બંધારણમાં ઓછામાં ઓછા 5 સુધારા કરવા પડશે.

સૌથી મોટો પ્રશ્ન એ છે કે, શું દેશમાં લોકસભા અને રાજ્યસભાની ચૂંટણી એક સાથે શક્ય છે. જવાબ હા છે. આ પહેલા પણ ઘણી વખત આવું બન્યું છે. આઝાદી પછી કેન્દ્ર અને રાજ્યોની ચૂંટણીઓ એક સાથે યોજાઈ છે. આ પછી કેન્દ્ર અને રાજ્યોમાં સરકારો પડી જવાને કારણે તેમની ચૂંટણીમાં ફરક જોવા મળ્યો છે. જો 2024 માં લોકસભાની ચૂંટણી સાથે વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ યોજવામાં આવે તો ઉત્તર પ્રદેશ, હિમાચલ પ્રદેશ, કર્ણાટક, પંજાબ, ગુજરાત અને ગોવા જેવા રાજ્યોની સરકારોને બહુ ઓછા સમયમાં બરખાસ્ત કરવી પડશે.

એક દેશ એક ચૂંટણી, સરકાર સામે એક સમસ્યા દેશની રાજકીય વ્યવસ્થાને લઈને પણ છે. વાસ્તવમાં જ્યાં કેન્દ્રમાં ભાજપ અને કોંગ્રેસ જેવા બે મોટા રાષ્ટ્રીય પક્ષો વચ્ચે સ્પર્ધા છે ત્યાં રાજ્યોમાં પ્રાદેશિક પક્ષોનું વર્ચસ્વ છે. અનેક વખત રાજ્યોમાં ત્રિશંકુ વિધાનસભાની સ્થિતિ પણ સામે આવે છે. આવી સ્થિતિમાં ગઠબંધન સરકાર રચાય છે. આવી સ્થિતિમાં જો સરકાર પડી તો, એક દેશ એક ચૂંટણીનો ક્રમ તૂટી જશે.

ચૂંટણી પંચે એક દેશ, એક ચૂંટણી માટે મોટી તૈયારીઓ કરવી પડશે. દેશમાં લોકસભાની 543 બેઠકો છે. તે બધા પર એક સાથે ચૂંટણી યોજાય છે. આ સિવાય તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોની 4126 બેઠકો પર ચૂંટણી થાય. સમસ્યા એ છે કે ઘણા રાજ્યોમાં થોડા સમય પહેલા જ વિધાનસભાની રચના કરવામાં આવી છે. આવતા વર્ષે કેટલાક રાજ્યોમાં ચૂંટણી થવાની છે. આવી સ્થિતિમાં, કેટલીક વિધાનસભાઓનો કાર્યકાળ સમય પહેલા સમાપ્ત કરવો પડી શકે છે, જ્યારે કેટલીકનો કાર્યકાળ લંબાવવો પડે તેમ છે. ચૂંટણી પંચ અનુસાર, 2019 ની લોકસભા ચૂંટણીમાં કુલ 91 કરોડ મતદારો હતા. આ વખતે તેમની સંખ્યા વધીને 101 કરોડ થઈ શકે છે. મતદારો માટે જરૂરી વ્યવસ્થા ઉભી કરવી એ પણ એક મોટો પડકાર હશે.

ચૂંટણી કેન્દ્રની હોય કે વિધાનસભાની, તેની સીધી અસર સરકારી તિજોરી પર પડે છે. લોકસભાની ચૂંટણીમાં કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો ખર્ચને અડધા-અડધા ભાગમાં વહેંચે છે. બીજી તરફ, વિધાનસભાની ચૂંટણી દરમિયાન જે ખર્ચ થાય છે, તે રાજ્યો પોતે ભોગવે છે. આવી સ્થિતિમાં રાજ્યોને બે વાર ફટકો પડે છે. આવી સ્થિતિમાં કેન્દ્ર સરકારનું કહેવું છે કે, કેન્દ્ર અને રાજ્યોમાં એકસાથે ચૂંટણી થવી જોઈએ. આના પર જે પણ ખર્ચ કરવામાં આવે તે કેન્દ્ર અને રાજ્યએ સમાન રીતે ઉઠાવવો જોઈએ. સરકારી તિજોરી મુજબ તેને યોગ્ય પગલું ગણી શકાય.

સરકારી ડેટા અનુસાર, કેન્દ્ર સરકારે 2014 થી 2020 સુધીની ચૂંટણી માટે 5794 કરોડ રૂપિયા જાહેર કર્યા છે. આ સમયગાળા દરમિયાન દેશમાં બે વખત લોકસભાની ચૂંટણી અને વિવિધ રાજ્યોમાં 50 વખત વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ યોજાઈ ચુકી છે. એક સર્વે મુજબ 2019 ની લોકસભા ચૂંટણીમાં લગભગ 60 હજાર કરોડ રૂપિયાનો ખર્ચ કરવામાં આવ્યો હતો. તેમાંથી લગભગ 9 હજાર કરોડ રૂપિયા સરકાર અને ચૂંટણી પંચ દ્વારા ખર્ચવામાં આવ્યા હતા. આંકડા મુજબ 1952 માં ચૂંટણી પાછળ 10 કરોડ 45 લાખ રૂપિયાનો ખર્ચ થયો હતો. જો આંકડાઓની વાત કરીએ તો, તે દરમિયાન પ્રતિ મતદાતાનો ખર્ચ માત્ર 60 પૈસા હતો, જે 1991 માં વધીને 359 કરોડ રૂપિયા થયો હતો અને પ્રતિ મતદાર ખર્ચ 7 રૂપિયા હતો. આ પછી, 2014 માં, આ ખર્ચ વધીને 3870 કરોડ થયો અને પ્રતિ મતદાર ખર્ચ 46.40 રૂપિયા હતો.

ચૂંટણી દરમિયાન, ચૂંટણી પંચ અને કેન્દ્ર ઈવીએમથી લઈને મતદાર યાદીઓ તૈયાર કરવા, મતદાન પક્ષોની તાલીમ, મતદાન પક્ષોની હિલચાલ, તેમની ભોજન વ્યવસ્થા અને કેન્દ્રીય દળોની નિમણૂક સુધીનો ખર્ચ કરે છે. જેમાં ઉમેદવારો અને રાજકીય પક્ષો દ્વારા પ્રચાર પર ભારે ખર્ચ કરવામાં આવે છે. એક સર્વે મુજબ, કોઈપણ ચૂંટણીમાં થતા કુલ ખર્ચના 15 ટકા સરકાર અને ચૂંટણી પંચ, 40 ટકા ઉમેદવારો, 35 ટકા રાજકીય પક્ષો, 5 ટકા મીડિયા ખર્ચ થાય છે.