16 ડિસેમ્બરે કેમ ઉજવવામાં આવે છે વિજય દિવસ…..
આજે તારીખ 16 ડિસેમ્બર 2023 છે .વર્ષ 1971માં આજના દિવસે બાંગ્લાદેશ મુક્તિ મોરચા સંગ્રામમાં પાકિસ્તાની સેના પર ભારતીય સેનાની જીત થઇ હતી. તેની યાદીમાં દર વર્ષે ‘વિજય દિવસ’ની ઉજવણી કરવામાં આવે છે. આજની તારીખે બાંગ્લાદેશમાં જાહેર રજા હોય છે. ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે યુદ્ધવિરામ પર સહમતિ સધાયા બાદ બાંગ્લાદેશ પાકિસ્તાનથી અલગ થઈ ગયું અને સ્વતંત્ર રાષ્ટ્ર બન્યું.વર્ષ 1971 પહેલા બાંગ્લાદેશ પાકિસ્તાનનો એક ભાગ હતો, જેને ‘પૂર્વ પાકિસ્તાન’તરીકે ઓળખવામાં આવતો હતો. પાકિસ્તાન ભારતની પૂર્વ દીશામાં આવેલા ‘પૂર્વ પાકિસ્તાન’ના લોકો પર ભારે અત્યાચર અને શોષણ કરતુ હતું. ભારતે પાકિસ્તાની સેના દ્વારા ‘પૂર્વ પાકિસ્તાન’માં લોકો પર થતા અત્યાચારનો વિરોધ કર્યો અને પૂર્વ પાકિસ્તાનના લોકોને સમર્થન આપ્યું.પાકિસ્તાન સામેના આ યુદ્ધમાં ભારતના 1400થી વધુ સૈનિકો શહીદ થયા હતા. ભારતીય સૈનિકોએ પૂરી બહાદુરી સાથે આ યુદ્ધ લડ્યું અને પાકિસ્તાની સેનાને હરાવી દીધી. આ યુદ્ધ માત્ર 13 દિવસ ચાલ્યુ હતુ. આ પછી 16 ડિસેમ્બર 1971ના રોજ પાકિસ્તાની સેનાના વડા જનરલ એ.એ. ખાન નિયાઝીએ લગભગ 93,000 સૈનિકો સાથે ભારત સમક્ષ આત્મસમર્પણ કર્યું.
શું ઈઝરાયેલે પોતે ભારતને મદદનો પ્રસ્તાવ મોકલ્યો હતો……?
ત્યારે પણ યુદ્ધ હતું અને આજે પણ મધ્ય પૂર્વમાં યુદ્ધ ચાલી રહ્યું છે. પેલેસ્ટિનિયન કટ્ટરપંથી સંગઠન હમાસ દ્વારા ઈઝરાયેલમાં ઘૂસીને હુમલો કરવામાં આવ્યો ત્યારથી, ઈઝરાયેલી મિલિટરી ફોર્સ ગાઝા પટ્ટીમાં સતત જવાબી કાર્યવાહી કરી રહી છે અને ભારતે આતંકવાદ વિરુદ્ધની કાર્યવાહીનું સમર્થન કર્યું છે.બંને દેશો વચ્ચેનો આ સંબંધ નવો નથી પરંતુ સદીઓ જૂનો છે. જ્યારે પણ યુદ્ધ થયું અને ભારતને મદદની જરૂર પડી ત્યારે ઈઝરાયેલ મદદકર્તાઓની યાદીમાં હંમેશા આગળ રહેતું. બહુ ઓછા લોકો જાણતા હશે કે 1971ના ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધમાં પણ ઈઝરાયેલે ભારતની મદદ કરી હતી.
આ વર્ષે રિલીઝ થયેલા શ્રીનાથ રાઘવનના પુસ્તક ‘1971’માં 1971ના ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ વિશે કેટલીક નવી વાતો કહેવામાં આવી છે. નવી દિલ્હીના નેહરુ મેમોરિયલ મ્યુઝિયમ અને લાઇબ્રેરીમાં રાખવામાં આવેલા પીએન હક્સરના દસ્તાવેજોના આધારે રાઘવે આ યુદ્ધના છુપાયેલા પાસાઓ જાહેર કર્યા છે. પીએન હક્સર તત્કાલીન વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધીના સલાહકાર હતા. રાઘવને તેના દસ્તાવેજો પર સંશોધન કર્યું છે. જેમાં તે સમયે ભારતને ઈઝરાયેલ તરફથી મદદ મળી હોવાનું સામે આવ્યું હતું.રાઘવનના પુસ્તકમાં જણાવાયું છે કે ફ્રાન્સમાં ભારતના રાજદૂત ડીએન ચેટર્જીએ 6 જુલાઈ, 1971ના રોજ વિદેશ મંત્રાલયને એક નોંધ સાથે ઈઝરાયલી શસ્ત્રો મેળવવાની પ્રક્રિયા શરૂ કરી હતી. જ્યારે આ પ્રસ્તાવ ઈન્દિરા ગાંધી સમક્ષ મૂકવામાં આવ્યો ત્યારે તેમણે તરત જ તેનો સ્વીકાર કરી લીધો. આ પછી, ગુપ્તચર એજન્સી RAW દ્વારા ઇઝરાયેલ દ્વારા હથિયારો મેળવવાની પ્રક્રિયા શરૂ કરવામાં આવી હતી. દસ્તાવેજો કહે છે કે ઈઝરાયેલ તે સમયે હથિયારોની અછતનો સામનો કરી રહ્યું હતું પરંતુ તત્કાલિન વડાપ્રધાન ગોલ્ડા મેરે ઈરાનને આપવામાં આવેલા હથિયારો ભારતને આપવાનો નિર્ણય કર્યો હતો.આ દસ્તાવેજો એમ પણ કહે છે કે ઇઝરાયેલના વડા પ્રધાને હિબ્રુમાં ઇન્દિરા ગાંધીને શ્લોમો જાબુલ્ડોવિઝ દ્વારા એક નોંધ મોકલી હતી, જે ગુપ્ત ટ્રાન્સફરનું સંચાલન કરતી પેઢીના ડિરેક્ટર હતા, જેમાં હથિયારોના બદલામાં રાજદ્વારી સંબંધોની વિનંતી કરવામાં આવી હતી. કારણ કે તે સમયે ભારતના ઈઝરાયેલ સાથે રાજદ્વારી સંબંધો નહોતા. ભારતે 1948માં ઈઝરાયલની રચના વિરુદ્ધ મતદાન કર્યું હતું. ભારતે પણ ઈઝરાયેલ-પેલેસ્ટાઈન સંઘર્ષમાં પેલેસ્ટાઈનીઓને સતત સમર્થન આપ્યું હતું. જો કે તે સમયે બંને દેશો વચ્ચે રાજદ્વારી સંબંધો સ્થાપિત થઈ શક્યા ન હતા. નરસિમ્હા રાવ ભારતના વડાપ્રધાન હતા ત્યારે 1992માં બંને દેશો વચ્ચે રાજદ્વારી સંબંધો સ્થાપિત થયા હતા.
1971માં શું થયું હતું……..
પાકિસ્તાન દ્વારા યુદ્ધની જાહેરાત થયાને માત્ર એક-બે દિવસ જ થયા હતા. વિશાખાપટ્ટનમમાં ભયના વાદળો ઘેરાવા લાગ્યા. તે સમયે સમાચાર ફેલાયા હતા કે પાકિસ્તાની સેના વિઝાગ સી પોર્ટ અને કેલ્ટેક્સ કંપનીને નિશાન બનાવવા આવી રહી છે જે હવે HPCLછે. આવી સ્થિતિમાં જો કોઈ વિશાખાપટ્ટનમમાં પોતાના ઘરમાં દીવો પ્રગટાવે તો ભારતીય સૈનિકો આવીને તેને બુઝાવી દેતા, જેથી પાકિસ્તાનને ખ્યાલ ન આવે કે અહીં વસ્તી છે.3 ડિસેમ્બર 1971ના રોજ પાકિસ્તાની સેનાએ ભારતીય નૌકાદળ અને બંદરોને નિશાન બનાવ્યા હતા. આ પછી, જ્યારે ભારતીય નૌકાદળના પૂર્વીય કમાન્ડે ચાર્જ સંભાળ્યો, ત્યારે 3 ડિસેમ્બરની રાતથી 4 ડિસેમ્બરની સવાર સુધી, અડધાથી વધુ પાકિસ્તાની નૌકાદળના ઠેકાણાઓને નષ્ટ કરી દીધા. હવે યુદ્ધે ભયંકર સ્વરૂપ ધારણ કરી લીધું હતું.તે યુદ્ધ હતું જ્યારે દરેક મહાસત્તાએ ભારત છોડી દીધું હતું. અમેરિકા અને બ્રિટન પાકિસ્તાનને મદદ કરવા તલપાપડ હતા. પરંતુ એક દેશ એવો હતો જેણે ભારત સાથે મળીને અમેરિકા અને બ્રિટનને જડબાતોડ જવાબ આપ્યો. એક રશિયા છે અને બીજુ ઈઝરાયેલ જેણે અમેરિકા સાથેના સંબંધોની પરવા કર્યા વિના ભારતને ગુપ્ત રીતે મદદ કરી હતી.
ઈઝરાયેલ પોતાના મિત્ર અમેરિકાને છોડીને ભારતને મદદ કરવા કેમ રાજી થયું?
વાત ઇઝરાયેલ અને આરબ દેશો વચ્ચેના પ્રથમ યુદ્ધથી શરૂ થાય છે, જે 1948 માં થયું હતું. ઈઝરાયેલ અને ઈસ્લામિક દેશો વચ્ચે દુશ્મનાવટનો પણ લાંબો ઈતિહાસ છે. પાકિસ્તાન પણ પોતાને ઈસ્લામિક રાષ્ટ્ર કહે છે. અને જ્યારે ઈઝરાયેલની રચના થઈ ત્યારે પાકિસ્તાને પણ તેનો વિરોધ કર્યો હતો. જો કે ભારત પણ ઈઝરાયેલના સમર્થનમાં ન હતું. તો પછી એવું શું બન્યું કે 1971માં ઈઝરાયેલે પાકિસ્તાન સામે ભારતને સમર્થન આપ્યું? જવાબ છે આરબ દેશો અને ઈઝરાયેલ વચ્ચેની લડાઈમાં પાકિસ્તાને આરબ દેશોને કરેલી મદદ. પાકિસ્તાને ચેકોસ્લોવાકિયા પાસેથી ગુપ્ત રીતે 2.5 લાખ રાઈફલો ખરીદીને આરબ દેશમાં મોકલવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. પાકિસ્તાને 1967માં પણ આ મદદ કરી હતી. 1967માં આરબ અને ઈઝરાયેલ વચ્ચે છ દિવસીય યુદ્ધ થયું હતું. ત્યારપછી પાકિસ્તાને તેના ફાઈટર પાઈલટ મોકલ્યા.આ એવા કેટલાક મુદ્દા હતા જે ઈઝરાયેલને ભારતની નજીક લાવ્યા હતા. અને તેના પાકિસ્તાન સાથે તણાવપૂર્ણ સંબંધો શરૂ થયા.નવેમ્બર 1947માં યુએનમાં પેલેસ્ટાઈનના વિભાજન માટેનો ઠરાવ રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો. ભારતે આ ઠરાવના વિરોધમાં મતદાન કર્યું હતું. પરંતુ 17 સપ્ટેમ્બર 1950ના રોજ ભારતે સત્તાવાર રીતે ઈઝરાયેલને એક દેશ તરીકે માન્યતા આપી. અને તેની સાથે ભારતે મુંબઈમાં દૂતાવાસ ખોલવાની મંજૂરી પણ આપી હતી, પરંતુ ભારતે તેના રાજદ્વારીઓને ઈઝરાયેલ મોકલ્યા ન હતા.
જ્યારે ઇન્દિરા ગાંધીની સરકારે ગુપ્તચર એજન્સી RAWની રચનાને મંજૂરી આપી ત્યારે રામેશ્વર નાથ કાઓ તેના વડા બન્યા. કાઓને ઇઝરાયેલની ગુપ્તચર સંસ્થા મોસાદનો સંપર્ક કરવા કહેવામાં આવ્યું હતું. કાઓના પ્રયાસો પણ સફળ રહ્યા. જેના પરિણામો 1971માં જોવા મળ્યા. તે જ વર્ષે, પાકિસ્તાનના વિદેશ પ્રધાન ઝુલ્ફીકાર અલી ભુટ્ટો લશ્કરી કરાર પૂર્ણ કરવા ઉત્તર કોરિયાની મુલાકાત લે છે. મોસાદને સમાચાર મળે છે કે પાકિસ્તાની સેના લિબિયા અને ઈરાનના લડવૈયાઓને તાલીમ આપી રહી છે. મોસાદે આ અંગે RAWને ચેતવણી આપી છે. ત્યારબાદ ભારત રશિયા સાથે ડીલ કરે છે. તે જ વર્ષે ભારત સાથે યુદ્ધની સ્ક્રિપ્ટ પર પણ કામ ચાલી રહ્યું હતું.ભારતને પૂર્વ પાકિસ્તાન, હવે બાંગ્લાદેશમાં હત્યાકાંડના અહેવાલો મળવાનું શરૂ થાય છે. ભારત આ સમાચારોને આંતરરાષ્ટ્રીય મંચ પર ઉઠાવવાનો પ્રયાસ કરે છે. આ માર્ચમાં હતું. અને આ મુદ્દો જૂનમાં ઇઝરાયેલની સંસદમાં ચોક્કસપણે આવે છે. ઇઝરાયેલના વિદેશ મંત્રી એબા એબાને ઇઝરાયેલની સંસદમાં કહ્યું, “અમે પૂર્વ બંગાળમાં નરસંહારના સાક્ષી છીએ. યહૂદી લોકો, જેમણે તેમના ઇતિહાસમાં ખૂબ જ દુ: ખ અને વેદના સહન કરી છે, તેઓએ ખાસ કરીને માનવીય વેદનાથી વાકેફ અને સહાનુભૂતિ રાખવી જોઈએ, જ્યાં પણ તે થાય છે.”આ નિવેદનમાં ભારતનું ખુલ્લું સમર્થન નહોતું, પરંતુ બે બાબતો સ્પષ્ટ હતી. એક જે પૂર્વ પાકિસ્તાનમાં થઈ રહ્યું હતું તેને નરસંહાર નામ આપવામાં આવ્યું હતું અને બીજા પૂર્વ પાકિસ્તાનને પૂર્વ બંગાળ તરીકે સંબોધવામાં આવ્યું હતું.
જ્યારે પૂર્વ પાકિસ્તાનમાં સૈન્યનો અત્યાચાર વધ્યો ત્યારે ત્યાંના લોકોએ હથિયાર ઉપાડ્યા. મુક્તિવાહિની સેના રચાઈ. સૈનિકો અને અર્ધલશ્કરી દળોની સાથે પૂર્વ પાકિસ્તાનના મોટી સંખ્યામાં નાગરિકો પણ મુક્તિ બહિની સેનામાં સામેલ હતા. આ તમામ લોકોએ ગેરિલા યુદ્ધની પદ્ધતિ અપનાવીને પાકિસ્તાની સેના પર હુમલો કરવાનું શરૂ કર્યું. ભારતના તત્કાલીન વડા પ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધીએ મુક્તિ વાહિનીના સૈનિકોને તાલીમ અપાવી હતી. આનાથી પાકિસ્તાન સરકાર નારાજ થઈ ગઈ. પાકિસ્તાનને લાગવા લાગ્યું હતું કે હવે પૂર્વ પાકિસ્તાનમાં ભારતની દખલગીરી રોકવી મુશ્કેલ બની જશે. તેથી, 3 ડિસેમ્બર, 1971 ના રોજ, પાકિસ્તાની સેનાએ ભારત સામે યુદ્ધ શરૂ કર્યું. પૂર્વ પાકિસ્તાન માટે શરૂ થયેલી આ લડાઈ ટૂંક સમયમાં જ ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચેના ભીષણ યુદ્ધમાં ફેરવાઈ ગઈ. અમેરિકા અને બ્રિટન ચોક્કસપણે પાકિસ્તાનની સાથે હતા. ચીન સાથે હોવાનો પણ ખતરો હતો. ભારતે પણ તેના મિત્રોની શોધ શરૂ કરી.
શ્રીનાથ રાઘવને તેમના પુસ્તક 1971: અ ગ્લોબલ હિસ્ટ્રી ઓફ ધ ક્રિએશન ઓફ બાંગ્લાદેશમાં લખ્યું છે – જ્યારે ભારતે ઈઝરાયેલ અને પાકિસ્તાન વચ્ચેના તણાવને જોયો ત્યારે તેણે 1971ના યુદ્ધમાં ઈઝરાયેલ પાસે મદદ માંગવામાં કોઈ ખચકાટ દર્શાવ્યો ન હતો. ફ્રાન્સમાં ભારતના રાજદૂત રહેલા ડીએન ચેટર્જીએ વિદેશ મંત્રાલયને એક નોટ લખી હતી, જેમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે- ઈઝરાયેલ તરફથી કોઈપણ મદદ, પછી તે હથિયાર, તેલ કે પૈસા હોય, ભારત માટે ખૂબ જ ઉપયોગી થશે. ઈન્દિરાએ ચેટરજીની આ ઓફર સ્વીકારી લીધી. પરંતુ સૌથી મોટી સમસ્યા એ હતી કે બંને દેશો વચ્ચે રાજદ્વારી સંબંધો નહિવત હતા, તેથી ત્રીજા પક્ષની જરૂરિયાત અનુભવાઈ હતી. પછી સ્વિટ્ઝર્લેન્ડ અને ઑસ્ટ્રિયાની વચ્ચે આવેલા એક નાનકડા દેશ લિક્ટેનસ્ટેઇનને પસંદ કરવામાં આવ્યો કારણ કે તેના પર કોઈ નજર રાખતું ન હતું. શ્લોમો ઝાબ્લુડોવિઝ આ દેશમાં એક આર્મ્સ કંપનીના માલિક હતા.તેઓ લંડનમાં રોકાણ દરમિયાન પીએન હક્સરની નજીક બની ગયા હતા. અને હક્સર તે સમયે વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધીના સચિવ હતા. હક્સરે શ્લોમો જબ્લુડોવિઝને પત્ર લખીને હથિયારો માંગ્યા. જબ્લુડોવિઝ ઇઝરાયેલના વડા પ્રધાન ગોલ્ડા મીર સુધી પહોંચ્યો.
અમેરિકન પત્રકાર ગેરી જે. બાસે નેહરુ લાઇબ્રેરીમાં રાખવામાં આવેલા ‘હક્સર પેપર્સ’ને ટાંકીને 1971માં તેમના પુસ્તક ‘બ્લડ ટેલિગ્રામ’માં આ મદદ વિશે લખ્યું હતું – જ્યારે ઈન્દિરા ગાંધીના પ્રિન્સિપલ સેક્રેટરી પી એન હક્સરે વધુ હથિયારો માટે વિનંતી કરી ત્યારે ગોલ્ડા મેરે તેમને ખાતરી આપી કે અમે તમને મદદ કરવાનું ચાલુ રાખીશું. ત્યારબાદ કેટલાક ‘મોર્ટાર’ અને હથિયારો ઇઝરાયેલના શસ્ત્ર ડીલર શ્લોમો ઝબ્લુડોવિઝ દ્વારા ભારત મોકલવામાં આવ્યા હતા. ઇઝરાયેલના કેટલાક ટ્રેનર્સ પણ તે હથિયારો સાથે ભારત આવ્યા હતા.
ગેરી જે. બાસ લખે છે કે, તે સમયે ઈઝરાયેલે સ્પષ્ટ સંકેત આપ્યો હતો કે આ મદદના બદલામાં ભારતે ઈઝરાયેલ સાથે રાજદ્વારી સંબંધો સ્થાપિત કરવા જોઈએ, જેને ભારતે નમ્રતાથી એમ કહીને નકારી કાઢ્યું હતું કે સોવિયેત સંઘને તે ગમશે નહીં.
આ જવાબથી ઈઝરાયલના વડાપ્રધાન ગોલ્ડા મીર વિચિત્ર રીતે મૂંઝવણમાં મુકાઈ ગયા. તે સમયે ઈઝરાયેલ હથિયારોની અછતથી પીડાઈ રહ્યું હતું, કારણ કે તેણે આરબ દેશો સાથે મોટું યુદ્ધ લડ્યું હતું. તેમ છતાં, ગોલ્ડા મીરે કાળજીપૂર્વક વિચારણા કર્યા પછી, ભવિષ્યમાં ભારતને મહત્વ આપ્યું અને ઈરાનને ધ્યાનમાં રાખીને તૈયાર કરાયેલા શસ્ત્રો ભારતને મોકલવાનું નક્કી કર્યું.
રાઘવને તેના પુસ્તકમાં આ અંગે બીજી નોંધનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ નોટમાં તત્કાલિન RAW ચીફ આરએન કાઓએ હક્સરને પત્ર લખ્યો હતો. ઇઝરાયેલી ટ્રેનર્સની બેચ સાથે હવાઈ માર્ગે શસ્ત્રો કેવી રીતે પહોંચાડવામાં આવશે તેની વિગત આપવામાં આવી હતી. આ શસ્ત્રો આખરે ભારતીય સેના અને મુક્તિ બાહિની આર્મી સુધી પહોંચશે. કહેવામાં આવ્યું હતું કે આ હથિયારો પાકિસ્તાનીઓને આત્મસમર્પણ કરવા મજબૂર કરશે. પુસ્તકમાં એમ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે ભારતીય હવાઈ હુમલા દરમિયાન કરાચીને કવર આપવા માટે ઈરાન અને પાકિસ્તાન વચ્ચે ગુપ્ત સમજૂતી થઈ હતી. પરંતુ ઈરાનના શાહે સોવિયેત યુનિયનના ગુસ્સાથી ડરીને સમજૂતીનો ત્યાગ કર્યો.આ રીતે ઈઝરાયેલે ગુપ્ત રીતે ભારતને મદદ કરીને મજબૂત કરવાનું કામ કર્યું.
શું રશિયાએ પણ ભારતની કરી હતી મદદ
આનાથી આગળની વાત એ છે કે ભારત પાસે 20,000 ટનનું INS વિક્રાંત હતું, જેમાં માત્ર 20 ફાઈટર જેટ હતા. તે જ સમયે, બ્રિટને તેના એરક્રાફ્ટ કેરિયર એચએમએસ ઇગલને પણ અરબી સમુદ્રમાં તૈનાત કર્યા હતા. બ્રિટન અને અમેરિકાએ બંગાળની ખાડી અને અરબી સમુદ્રમાંથી ભારત પર ત્રિકોણીય હુમલો કરવાની યોજના બનાવી હતી. બંનેને એવી પણ અપેક્ષા હતી કે ચીન ભારત પર પણ હુમલો કરશે. ભારત ઘેરાયેલું હતું અને એકમાત્ર આશા રશિયા હતી.અને જ્યારે રશિયાએ ભારતને મદદ કરી ત્યારે અમેરિકા અને બ્રિટનને આંચકો લાગ્યો હતો. આનો પુરાવો બ્રિટિશ કેરિયર બેટલ ગ્રુપના કમાન્ડર એડમિરલ ડીમોન ગોર્ડનનો સંદેશ હતો, જેને રશિયા દ્વારા અટકાવવામાં આવ્યો હતો. આ સંદેશમાં તે સેવન્થ ફ્લીટના કમાન્ડરને કહી રહ્યો હતો, ‘સાહેબ, અમારે ઘણું મોડું થઈ ગયું છે. નજીકમાં રશિયન પરમાણુ સબમરીન અને ઘણા યુદ્ધ જહાજો છે. બ્રિટિશ જહાજોને મેડાગાસ્કરમાં રોકવામાં આવ્યા હતા અને અમેરિકન ટાસ્ક ફોર્સને બંગાળની ખાડીમાં પ્રવેશ નકારવામાં આવ્યો હતો.અને આ રીતે તે તારીખ આવી જ્યારે ભારતે 1971નું યુદ્ધ જીત્યું. 16 ડિસેમ્બર 1971ના રોજ હાર સ્વીકારીને લેફ્ટનન્ટ જનરલ નિયાઝીએ સાંજે 4.35 કલાકે 93 હજાર પાકિસ્તાની સૈનિકો સાથે આત્મસમર્પણ કર્યું. બીજા વિશ્વ યુદ્ધ પછી, 16 ડિસેમ્બર એ એકમાત્ર દિવસ હતો જ્યારે વિશ્વએ સૈનિકોનું આટલું વિશાળ શરણાગતિ જોયું. આ જીત સાથે ભારતે દુનિયાનો નકશો બદલી નાખ્યો. વિશ્વના નકશા પર એક નવો દેશ બાંગ્લાદેશ ઉભરી આવ્યો છે.
